Dit verhaal verscheen in de december 2020 editie van National Geographic Magazine. De foto's uit dit verhaal zijn mede mogelijk gemaakt door de Tim Hetherington Trust.
Als de nacht valt, komt het lied tot leven. Hoor hoe het zich in slaapkamers over de hele wereld onder de dekens opkrult, zich nestelt in veilige armen. Kinderen luisteren naar een verborgen koor van verzorgers dat in het donker slaapliedjes zingt.
Voor Khadija al Mohammad, leerkracht en moeder van vijf kinderen, stond de avond altijd al in het teken van stilte en rust. Vroeger zong ze slaapliedjes voor haar oudste zoon Muhammed (19), die tien jaar voor de Syrische burgeroorlog werd geboren: liedjes die ze van haar moeder en grootmoeder had geleerd, over hun cultuur en thuisland.
Toen het conflict in 2013 escaleerde, trok ze gedwongen met haar gezin naar Turkije. Daar is haar jongste kind, Ahmad van drie, geboren.
Luister hieronder het slaapliedje van een syrische vluchteling:
In de loop van de tijd zijn Khadija’s slaapliedjes veranderd. Ze is nu een van de twaalf miljoen mensen die sinds 2011 uit Syrië zijn gevlucht als gevolg van een oorlog die waarschijnlijk al ruim een half miljoen mensen het leven heeft gekost.
Khadija, die inmiddels de Turkse nationaliteit heeft, is een van de vele moeders ter wereld die haar kinderen in een onveilige omgeving moet grootbrengen. We zingen slaapliedjes in onze privé omgeving om de dag mee af te sluiten, maar ze betekenen veel meer. In woelige tijden kunnen we er een veilige plek voor onze kinderen mee creëren. En nu de COVID-19-pandemie iedereen in haar greep houdt, zijn ze extra belangrijk om de liefdevolle momenten tussen ouders en jonge kinderen te handhaven.
Slaapliedjes worden in allerlei culturen gezongen, en de geschiedenis van degenen die ze zingen klinkt erin door. Die van Khadija werden liedjes over de oorlog. ‘Mijn kinderen wisten hoe ik me voelde,’ peinst ze. Haar nachtmerries zijn haar van hun tent in een her vestigingskamp tot hun flat in Şanlıurfa gevolgd. Ze droomt over helikopters en over het Syrische leger dat haar achternazit, en als ze wakker wordt, is ze bezorgd om haar kinderen. Wanneer die haar zien huilen, kruipen ze tegen haar aan. Naast een matras op de vloer legt ze Ahmad op haar benen, wiegt hem en zingt.
‘Ooo, vliegtuig, blijf in de lucht en schiet niet op de kinderen op straat. Wees lief en goed voor deze kinderen.’
Zelfs op een Babylonisch kleitablet van zo’n vierduizend jaar oud staat al een slaapliedje gegraveerd. Tegenwoordig vallen baby’s er nog steeds bij in slaap, al is het bij de gloed van een telefoonscherm of in de herrie van een stad. We erven ze, we geven ze door. We nemen ze mee naar andere landen en onderweg bedenken we nieuwe. Ze bevatten sporen van de mensen die voor ons kwamen en die van ons als wij er allang niet meer zijn. Met een slaapliedje uiten we niet alleen onze grootste angsten, maar in één adem ook waar we op hopen en waar we voor bidden. Slaapliedjes zijn waarschijnlijk de eerste liefdesliedjes die kinderen horen.
Zoals zo veel slaapliedjes van over de hele wereld, is ook dat van Khadija een reactie op een dag vol stress. En hoewel ze kalmerend en geruststellend klinken, zijn de teksten vaak duister en allesbehalve een troost – eerder een inkijkje in onze angsten. In het IJslandse slaapliedje ‘Bíum, Bíum, Bambaló’ kijkt een eng gezicht door het raam naar binnen. Het Russische ‘Bajoe Bajoesjki Bajoe’ waarschuwt dat je niet te dicht bij de rand van het bed moet gaan liggen omdat een grijs wolfje je anders het bos in sleept en je onder een wilgenstruik legt.
‘Rock-a-Bye, Baby’, een van de bekendste Engelse slaapliedjes, gaat over een wieg die ‘met baby en al’ uit een boom valt. Maar de tekst van een modernere, langere versie is
minder bekend. Het laatste couplet laat zien dat slaapliedjes niet alleen onze grootste angsten blootleggen, maar ons juist ook gerust kunnen stellen. ‘Baby in je wiegje / Wees maar niet bang / Maak je geen zorgen / Mama is bij je’, zo begint het couplet. En het sluit af met: ‘Diep in slaap / Tot de morgen komt.’
Japan kende de Itsuki no Komoriuta, de ‘slaapliedjes van Itsuki’, die in de eeuw vóór de Tweede Wereldoorlog werden gezongen door kindermeisjes die bij rijke gezinnen in huis werkten. ‘Niemand laat een traan wanneer ik sterf. Alleen de cicaden in de kakiboom zullen huilen,’ luidt een bekend Itsuki-slaapliedje.
Een paar jaar geleden zong ik voor het eerst mijn stiefzoon in slaap. Hij was toen vier jaar oud. Mijn man en ik waren net verhuisd naar een appartement in Manilla, de hoofdstad van de Filipijnen. De omgeving was nieuw voor hem, en om bij zijn moeder en zijn huis bij het strand op het eiland Mindoro te komen, moest je helemaal met de veerboot. Toen het licht uitging, barstte hij in tranen uit. Ik wist zeker dat ik alles fout had gedaan. In paniek tilde ik hem op en begon ‘You are My Sunshine’ te zingen. Hij viel in slaap en zijn tranen droogden bij het zoemen van de plafondventilator. Maar wiens angst had ik eigenlijk geprobeerd te verzachten?
Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar het kalmerende effect van slaapliedjes op verzorger en kind. Laura Cirelli, hoogleraar ontwikkelingspsychologie aan de University of Toronto, bestudeert de wetenschap achter zingende moeders. Ze ontdekte dat het stressniveau daalt wanneer moeders een slaapliedje zingen – bij kind én moeder. Haar recentste onderzoek toont aan dat het effect sterker is wanneer kinderen bekende liedjes horen.
Cirelli ziet het zingen van slaapliedjes als een ‘multimodale ervaring’ van moeder en kind samen. ‘Het kind hoort natuurlijk de muziek, maar er gebeurt nog veel meer,’ zegt ze. ‘Het wordt vastgehouden en gewiegd door de moeder, die heel dichtbij is.’
Ongeacht uit welke cultuur de slaapliedjes komen, ze hebben allemaal ‘een kalmerende of troostende werking’, zegt Samuel Mehr, hoofd van het Music Lab van Harvard. Daar wordt onderzocht hoe muziek werkt en waarom het bestaat. In het project ‘The Natural History of Song’ ontdekte Mehrs team dat mensen universele kenmerken van muziek herkennen, zelfs wanneer ze muziek uit andere culturen horen. Aan 29.000 deelnemers werd gevraagd om 118 liedjes te beluisteren en aan te geven of het een helend lied, een lied om op te dansen, een liefdeslied of een slaapliedje was. ‘Slaapliedjes werden het vaakst goed geïdentificeerd,’ zegt Mehr.
Uit ander onderzoek van het lab kwam naar voren dat zuigelingen ook kalmeerden wanneer ze slaapliedjes hoorden die niet door hun eigen verzorger werden gezongen of die niet uit hun eigen cultuur kwamen. ‘Er is blijkbaar een soort oeroud verband tussen muziek en kinderen opvoeden die over de hele wereld overeenkomt. We doen dit al een hele tijd.’
Het oudste slaapliedje dat is vastgelegd begint zo: ‘Klein kindje in het donkere huis.’ Het gaat over een ‘huisgod’ die gestoord wordt door een huilende baby en het kind onheilspellend toeroept.
‘Heel kindvriendelijk was het niet,’ beaamt Richard Dumbrill, hoofd van de International Council of Near-Eastern Archaeomusicology aan de University of Londen. Hij heeft het vierduizend jaar oude kleitablet vertaald. ‘Maar het was ook geen kindvriendelijke tijd,’ zegt
Dumbrill. ‘Mensen levens waren weinig waard. Als een kind in angst werd grootgebracht, wist het zich in zijn latere leven misschien beter te verdedigen, was de gedachte.’
Slaapliedjes zijn vaak een waarschuwing: ‘Als je niet gaat slapen, dan...’ Het wemelt er van de griezelige beesten die kinderen die niet willen slapen ontvoeren of verorberen. De gruwel gaat over het hoofd van heel jonge kinderen heen, maar voor oudere kinderen zijn slaapliedjes en andere uitingen van folklore een belangrijk middel om kennis te maken met een wereldbeeld.
Luister hieronder naar een slaapliedje van 4000 jaar oud:
Ik zing om de vader van de baby te vergeten,’ zegt Patience Brooks glimlachend nadat ze haar acht maanden oude dochter Marta naar bed heeft gebracht. Bedtijd bij Patience thuis in Monrovia (Liberia) is een drukke bedoening. In Mamba Point, de wijk waar ze woont, hoor je overal muziek en gesprekken. Haar liedjes zijn een mengeling van zingen, scatten en beatboxen die bekendstaan als lie-lies. Met deze zelfbedachte liedjes proberen verzorgers kinderen te troosten, in slaap te zingen of bezig te houden. Dansend en wiegend trommelt
Patience op Marta’s rug. Het meisje valt in slaap.
'Slaap, kindje, slaap, slaap, kindje, slaap mama wil je graag zien gapen, En wanneer je dan slaapt is mama blij is mama zo blij
Dus slaap, slaap, slaap maar, kindje, slaap'
Patience heeft twee dochters: de oudste werd geboren toen ze dertien was. Daarmee staat ze voor dezelfde uitdagingen als de naar schatting dertig procent van de Liberiaanse meisjes die tussen hun vijftiende en hun negentiende een kind krijgen of zwanger raken.
Luister naar het slaapliedje van Patience:
In deze wijk zijn alle buitenruimten een soort gemeenschappelijke woonkamer, waar buren elkaar helpen met de kinderen. Om beurten houden de vrouwen een oogje in het zeil, zodat de andere moeders het eten voor hun gezin kunnen klaarmaken en na een dag werken thuis kunnen uitrusten.
‘Er was eens...’ begint Patience en de kinderen luisteren aandachtig. Samen verzinnen ze verhalen en zingen ze liedjes. De lucht vult zich met verhalen over koningen en koninginnen en liedjes over magische wezens en avonturen in het bos.
Kinderen die zich samen met andere mensen bezighouden met muziek, zullen die anderen vaker helpen, blijkt uit onderzoek van Cirelli. ‘Als je dezelfde liedjes zingt als de rest van de gemeenschap,’ zegt ze, ‘dan voel je je aan elkaar verwant.’
Bedtijdrituelen en slaapliedjes zijn net zo divers als onze wereld. De bedtijd van de tienjarige Zaijan Villaruel uit de Filipijnen wordt bepaald door de getijden en wat zijn familie op dat moment nodig heeft. ’s Avonds gaat hij met zijn vader en oudere broers mee uit vissen en op de terugweg valt hij in slaap bij het geluid van de golven en van de pruttelende motor van de boot.
Luister hieronder naar Amy's slaapliedje:
De Filipijnen liggen in de Koraaldriehoek, waar de zee rijker is aan leven dan in de rest van de wereld. Vissersgemeenschappen als die van Zaijan en zijn vader Umbing Villaruel in de provincie Bataan zijn voor hun levensonderhoud afhankelijk van de zee. Umbing wil niet dat zijn zoons ook visser worden, maar tijdens de lockdown door COVID-19 heeft Zaijan leren vissen zodat hij zijn familie kan helpen onderhouden. ‘Hij heeft geleerd om in moeilijke tijden te overleven,’ zegt zijn vader.
Thuis zingt Zaijan overdag liedjes die hij heeft geleerd van het karaoke apparaat voor Jazzy, zijn zusje van twee. Ze valt in slaap bij een liedje over een jongen die hoopt dat de tranen van een meisje zullen drogen.
In de Filipijnen, waar ik vandaan kom, zegt men tussen slaapliedjes door: ‘Tahan na.’ Je zegt het als je iemand die huilt wil kalmeren, en het kan worden vertaald als: ‘Stop maar met huilen.’ Maar als je ‘tahan na’ zegt, zeg je ook ‘voel je maar veilig’, ‘kom maar tot rust’.
Tahanan, het Filipijnse woord voor ‘thuis’, is de plaats waar tranen verdwijnen.
In 2011 startte Carnegie Hall, de historische concertzaal in New York, met het Lullaby
Project. Uit onderzoek bleek dat slaapliedjes goed zijn voor de gezondheid van de moeder, voor de band tussen ouder en kind en voor de ontwikkeling van kinderen. Nu brengt het project beroepsmusici en ouders van jonge kinderen bij elkaar om persoonlijke slaapliedjes te componeren. Inmiddels zijn er in meerdere landen duizenden slaapliedjes gemaakt, voor en door ouders in ziekenhuizen, in de daklozenopvang, in tehuizen voor tienermoeders en in penitentiaire inrichtingen. ‘Wij zien slaapliedjes vooral als een anker voor ouders. Ze uiten ermee wat ze voor hun kinderen en zichzelf willen, waar ze van dromen,’ zegt het hoofd van het project Tiffany Ortiz.
‘Veel moeders zeggen herhaaldelijk dat ze met slaapliedjes een nieuw thuis maken,’ zegt Dennie Palmer Wolf, onderzoeker bij het Lullaby Project. Ook migrantengezinnen in Griekenland hebben aan het project deelgenomen en omschrijven hun slaapliedjes als ‘draagbare toevluchtsoorden’.
‘Net als gebeden of overgeleverde verhalen kun je ze overal mee naartoe nemen,’ vertelt Palmer Wolf. ‘Zo kun je in elk geval nog iets van continuïteit behouden als die bijna helemaal is weggevallen.’
Slaapliedjes zijn een afspiegeling van het heden, maar hebben vaak hun wortels in het verleden.
In Mongolië zingen de nomaden al eeuwenlang het büüvei-slaapliedje. Het refrein, ‘büüvei’, betekent ‘wees niet bang’. ‘Liefde is het belangrijkst: die wordt doorgegeven als een erfstuk,’ zegt Bajarti Genden, traditioneel zangeres en danseres en grootmoeder van dertien kleinkinderen. Ze heeft het over ‘de magie waarmee je je kind liefde geeft in de vorm van een melodie’.
Bajarti vindt het verdrietig dat er tegenwoordig zo veel smog boven Ulaanbaatar hangt en ziet hoe die een barrière vormt tussen haar en haar voorouders. Mongolië wordt poëtisch ook wel het ‘land van de eeuwige blauwe lucht’ genoemd, maar daar is in de hoofdstad nog weinig van te zien. ‘Onze voorouders huilen vast vanwege de vervuiling,’ zegt Bajarti. Ze zingt een slaapliedje voor haar pasgeboren kleinzoon. Op de achtergrond zoemt een luchtreiniger.
Luister naar een Mongools slaapliedje:
Ulaanbaatar is een van de koudste hoofdsteden ter wereld; ’s winters kan de temperatuur er tot -30 °C dalen en is de lucht er giftig. Kolengestookte elektriciteitscentrales en de kachels van huishoudens zorgen namelijk voor gevaarlijk veel vervuiling, soms honderd keer meer dan de veilige niveaus voor fijnstof die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft vastgesteld.
Meer dan de helft van alle Mongoolse kinderen woont in hoofdstad Ulaanbaatar, waar longontsteking de tweede doodsoorzaak is bij kinderen onder vijf jaar. Unicef heeft de vuile lucht in de stad tot gezondheidscrisis voor kinderen uitgeroepen.
‘Met deze woorden bescherm ik mijn kinderen,’ zegt Ojunchimeg Bujanchüü over de slaapliedjes die ze zong toen haar dochters vaak ziek waren door de vervuiling. ‘Zo help ik ze om beter te worden.’ Ze is met haar gezin naar buiten de stad verhuisd zodat haar kinderen schonere lucht binnen zouden krijgen. Ojunchimeg zingt het traditionele büüvei-slaapliedje, maar tussen door fluistert ze een aantal genezende spreuken. Zo maakt ze een bestaand liedje geschikt voor nu.
In turbulente tijden brengen verhalen ons samen. Nu COVID-19 over de hele wereld diep ingrijpt in ons leven, houden we op andere manieren contact. Zeventig procent van de werknemers in de zorg of het maatschappelijk werk is vrouw. De moeders die in de frontlinie van de pandemie werken en daarbij zelf gevaar lopen, hebben er nog een extra uitdaging bij: hoe kunnen ze het beste voor hun eigen gezin zorgen?
Verpleegkundige Elizabeth Streeter werkt op de corona-afdeling van een ziekenhuis in Massachusetts. Begin april nam ze de moeilijke beslissing om zich van haar vier zoons te isoleren. Ze bivakkeerde een maand in een camper bij haar ouders op de oprit terwijl haar man het huishouden overnam. ’s Avonds hield ze via de telefoon contact met haar gezin. Door haar tranen heen zong ze het favoriete slaapliedje van haar zoon van drie, omdat ze niet zeker wist wanneer ze hem weer kon knuffelen.
‘Ik kan niet in woorden uitdrukken hoe het voelt als je die band tussen moeder en kind verbreekt,’ schrijft Elizabeth in een Facebookpost. Haar kinderen beschermen betekende voor haar altijd dat ze bij hen was. Nu houdt ze hen juist veilig door bij ze uit de buurt te blijven.
Alison Conlon is verpleegkundige en afkomstig uit Bridgeport in Massachusetts. Ze werkt op de intensive care en leeft ook gescheiden van haar gezin. ’s Avonds belt ze met Lucas (2); ze leest hem voor en zingt ‘Itsy-Bitsy Spider’ of ‘The Wheels on the Bus’ voordat hij naar bed gaat. Op zondagen gaat ze terug naar huis, maar blijft dan wel buiten. Door de glazen tochtdeur heen leest ze haar zoon voor en geeft ze hem een high-five en een zoen. ‘Hij gaat er heel goed mee om, daar ben ik erg dankbaar voor,’ zegt ze.
Beluister het slaapliedje van het gezin Hallet:
Slaapliedjes creëren een band tussen verzorger en kind, en op een subtiele manier vertellen ze de verhalen die ons met ons verleden en met elkaar verbinden. Bajarti Genden omschrijft slaapliedjes als ‘een uitwisseling van twee zielen’.
Met slaapliedjes creëren we de veilige plaatsen waar dromen kunnen uitkomen. Khadija al Mohammad zegt dat Ahmad graag naar haar slaapliedjes luistert: ‘Niet alleen om in slaap te kunnen vallen, maar ook om mijn liefde te voelen.’ Die liedjes herinneren ons eraan dat we niet alleen zijn en lijken ons te beloven dat straks de ochtend op ons wacht.
Hannah Reyes Morales is National Geographic Explorer en richt zich op veerkracht en menselijk contact. Musicus en geluidstechnicus Rupert Compston deed aanvullend reportagewerk en verzorgde de audioproductie.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
