Voor de oorspronkelijke Zuid-Afrikaanse volken Khoi en San is rooibosthee als moedermelk, zegt Barend Salomo, directeur van de Wupperthal Original Rooibos Cooperative (WORC) en zelf grootgebracht met de cafeïnevrije drank.
‘Ik had zes zussen en vijf broers. Wij kregen allemaal borstvoeding, maar als mijn moeder een van de baby’s de borst gaf, voedde ze een andere baby met een zuigflesje vol rooibosthee,’ vertelt hij.
‘Zuid-Afrikaanse kinderen krijgen eerst sterke rooibosthee met honing te drinken, daarna pas softdrinks,’ zegt Antje Mouton uit Johannesburg. ‘Het smaakt heerlijk en is heel vertrouwd. De thee helpt ook tegen allerlei kwalen. Ben je uitgedroogd? Drink rooibosthee. Heb je koorts? Rooibosthee. Een ontsteking? Rooibosthee.’
Mouton is operationeel manager van Martin Meyer Safaris en traint honden voor speciale teams die stropers opsporen. Na een lange dag in de wildernis geeft ze haar twee Belgische herders zelfs rooibosthee. ‘Als het erg warm is geweest, krijgen ze een grote kom thee met ijs erin.’
In de afgelopen jaren heeft rooibos (Afrikaans voor ‘rood bosje’), dat veel antioxidanten bevat, ook buiten Zuid-Afrika een fervente aanhang gekregen onder pleitbezorgers van natuurlijke heelmiddelen. In het land zelf is er een bescheiden vorm van rooibos-toerisme op gang gekomen, met touroperators die zich richten op reizigers die verder willen kijken dan de Zuid-Afrikaanse wijngaarden of eens iets anders willen beleven dan een safari.
In 2021 kreeg rooibosthee van de Europese Unie het officiële predicaat ‘beschermde oorsprongsbenaming’ (BOB). Het keurmerk zorgt ervoor dat de kwaliteit van regionale voedingswaren en wijnen wordt gewaarborgd en de beschermde producten uitsluitend uit een specifieke regio afkomstig zijn en met traditionele methoden worden geproduceerd. Rooibosthee is het enige Afrikaanse product in de lijst van BOB-producten, waartoe bijzondere lekkernijen als Parmezaanse kaas en dranken als champagne behoren.
Maar in Zuid-Afrika is rooibosthee méér dan alleen een verkwikkende drank. Het is een manier van leven. Reizigers ontdekken dat de thee onverbrekelijk is verbonden met de geschiedenis en cultuur van het land, en daarmee ook met de strijd van oorspronkelijke volken voor gelijkheid en medezeggenschap. Het waren de volken van de Khoi en de San (die soms gezamenlijk als de Khoisan worden aangeduid) die als eersten de ontelbare medicinale eigenschappen van de rooibosplant wisten te gebruiken. Ook trokken ze thee van de plant, een gewoonte die ze aan de Nederlandse kolonisten doorgaven. Maar tot voor kort werden deze volken niet erkend voor hun traditionele kennis en hadden ze geen aandeel in de moderne rooibossector, waarin miljoenen rands omgaan.
In 2018, na bijna tien jaar van onderhandelingen, werden de volken eindelijk formeel erkend als de traditionele hoeders van de rooiboscultuur. Afgesproken werd dat ze voor hun doorslaggevende rol in de sector zouden worden gecompenseerd. Na vier jaar van bureaucratische vertragingen ontvingen de Khoi- en San-gemeenschappen in juli 2022 eindelijk een eerste vergoeding van de Rooibosraad.
Geschiedenis en eigenschappen
De rooibosplant, Aspalathus linearis, is een struik waarvan de jongere twijgen vaak een rossige kleur hebben. De struik brengt groene, naaldvormige blaadjes voort en bloeit in het voorjaar met gele bloesems.
Er is maar één plek in de wereld waar rooibos in het wild gedijt en kan worden gecultiveerd, en dat is in de regio Cederberg, een afgelegen en bergachtig gebied op ongeveer twee uur rijden ten noordoosten van Kaapstad. Alleen deze bergstreek beschikt over het klimaat, de bodemgesteldheid en andere omstandigheden die de ‘rode bosjes’ nodig hebben om te gedijen. Menige ondernemende boer heeft geprobeerd rooibosplanten elders in de wereld te verbouwen, maar tot dusver zonder succes.
Om thee van rooibos te trekken, worden de naaldvormige bladeren en stengels van de plant eerst vermalen en ‘gekwetst’ (gestampt of fijngeknepen om het plantensap eruit te persen). Vervolgens worden de gekwetste naalden en stengels in stapels gefermenteerd en daarna in de zon te drogen gelegd. Tijdens het proces nemen de bladeren hun kenmerkende roodbruine kleur aan. De thee wordt gezeefd en naar verschillende kwaliteiten gesorteerd en dan gesteriliseerd of gepasteuriseerd voor menselijke consumptie.
Hoewel er maar weinig wetenschappelijk onderzoek naar de eigenschappen van de plant is verricht, is bekend dat rooibosthee goed is voor het hart, het risico op kanker verlaagt en ook mensen met diabetes ten goede komt. Ook zijn er niet-wetenschappelijke aanwijzingen dat rooibos helpt tegen darmkolieken bij zuigelingen en verlichtend werkt bij onder meer hoofdpijn, jeuk en eczeem, lichte brandwonden en slaapproblemen. Van oudsher plukten de Khoi en de San de naalden van de rode struik, vermengden ze met dierlijk vet en smeerden de zalf op hun huid om veroudering en ontstekingen tegen te gaan.
(Ontdek hoe oeroude heelmiddelen de moderne geneeskunde veranderen.)
De kolonisten noemden de thee een ‘armeluisdrankje’, aangezien rooibosthee veel goedkoper was dan geïmporteerde zwarte thee uit Europa en Azië. Maar nadat ze de traditionele kennis over de verwerking van de rooibosplant van de volken hadden overgenomen, begonnen Europese kolonisten rooibosthee in de jaren dertig commercieel te verbouwen en te exporteren.
Tegenwoordig produceert Zuid-Afrika elk jaar zo’n 20.000 ton van de kruidenthee, meer dan driemaal zoveel als in de jaren negentig. Minstens achtduizend ton daarvan is bestemd voor de export naar ruim vijftig landen. Rooibosextract wordt aan honderden producten toegevoegd, waaronder cosmetica, bakproducten en alcoholische dranken.
(Waar vind je het perfecte kopje thee? Bij de bron.)
‘Rooiboshoofdstad’ Wupperthal
‘Rooibos maakt hier deel uit van onze cultuur,’ zegt Barend Salomo. ‘Je kunt de rooibos niet van de mensen scheiden.’ Salomo is geboren en getogen in Wupperthal, een dorp in de Cederberg. Van zijn vader leerde hij hoe je rooibosblaadjes in het wild moest plukken en van zijn moeder hoe je het plantaardige materiaal tot thee of andere producten kon verwerken. Nu volgt zijn zoon in zijn voetsporen.
Bij de WORC beheert Salomo een coöperatie van 66 rooibosproducenten, die de struik met behulp van biologisch-dynamische landbouwmethoden op een areaal van 39.000 hectare verbouwen. Toen de Khoisan in 2018 vernamen dat ze eindelijk werden erkend voor hun traditionele kennis en bijdragen aan de sector, huilde Salomo van blijdschap.
(Afrikanen beschermen hun bodem met oeroude en natuurlijke methoden.)
De overeenkomst met de Rooibosraad, die de hele sector vertegenwoordigt, houdt in dat de duizenden Khoi- en San-mensen in Zuid-Afrika voortaan vijftien miljoen rand (zo’n 900.000 euro) per jaar ontvangen. Een deel van de fondsen zal in een trust worden beheerd en bestemd zijn voor scholing, jongerenwerk en beroepstrainingen – en mogelijk ook voor de zorg en grondaankopen. ‘Deze gelden brengen een zekere waardigheid terug naar onze mensen,’ zegt Salomo. ‘Maar het is nog maar een eerste stap.’
Op het spoor van de rooibos
Nieuwsgierige reizigers kunnen meer over de rooibosstreek opsteken door vanuit Kaapstad over de N7 richting het noorden te rijden, naar het pittoreske Clanwilliam in de Cederberg. Het plaatsje prijst zichzelf aan als de ‘Hoofdstad van de rooibosthee’ en biedt gelegenheid tot het proeven van de verschillende varianten, in het Rooibos Tea House en het nieuwe House of Rooibos. Bezoekers kunnen ook een rondleiding op de Skimmelberg volgen, een rooibosplantage die een kleine dertig kilometer ten zuiden van Clanwilliam ligt.
Zij die zich willen verdiepen in de geschiedenis van de rooibosthee en connecties van de oorspronkelijke bewoners met het gewas, kunnen nog wat verder rijden, naar het afgelegen ‘dorpie’ Wupperthal, zo’n 75 kilometer ten oosten van Clanwilliam. Wupperthal werd door Moravische broeders gesticht als een missiepost van de Evangelische Broedergemeente (de ‘hernhutters’) en telt talrijke gebouwen in de Kaaps-Hollandse bouwstijl, die wordt gekenmerkt door zijn rieten daken, centrale gevelpartijen en sobere, witgeschilderde interieurs.
Hier kunnen bezoekers ook kennismaken met afstammelingen van de oorspronkelijke inwoners van de Cederberg. Volgens Salomo zullen het komende halfjaar in het stadje nieuwe toeristische accommodaties worden geopend, want de gemeenschap hoopt meer activiteiten voor ecotoeristen op touw te zetten, zoals de vierdaagse wandel- en kampeertocht die door Live the Journey wordt aangeboden.
Theeproeverijen maken onderdeel uit van een rondleiding met gids over een speciale ‘rooibosroute’ die buitenposten aandoet. Bezoekers kunnen in het stadje zelf ook de theeën proeven die in de WORC worden geproduceerd.
(Dit zijn ‘s werelds beste bestemmingen voor theeliefhebbers.)
Reizigers bereiken Wupperthal na een rit over een hobbelige en onverharde weg met veel bochten erin. Eenmaal aangekomen, ontdekken ze een streek van uitzonderlijke botanische biodiversiteit en talloze plekken met rotstekeningen van de oorspronkelijke bewoners. In dit grillige landschap wemelt het van de grotten, opvallende rotsformaties en inheemse boomsoorten, heesters en bloemen, waaronder de sneeuwbalsuikerbos en de bijna uitgestorven Clanwilliam-ceder. De Cederberg is ook een paradijs voor vogelaars en een streek die in het vroege voorjaar (augustus en september) een heel ander aanzien krijgt, wanneer tapijten van wilde bloemen het hele gebied in alle kleuren van de regenboog hullen.
Maar Wupperthal is vooral het centrum van de rooibosteelt en leeft van de productie van de ‘wonderthee’. Dat betekent een grote verantwoordelijkheid voor Salomo, die weet dat de teelt de kurk is waarop de plaatselijke economie drijft. Ik vraag hem of hijzelf ook rooibosthee drinkt en een liefhebber is van de aparte smaak ervan – een zoetige en nootachtige smaak die doet denken aan die van hibiscusthee.
‘Ik drink het de hele dag door,’ zegt hij glimlachend. ‘Zowel warm als koud. En als ik thuis ben, neem ik altijd een kopje voor het slapen gaan. Daar wordt ik rustig van.’
Freelance reisjournaliste en fotografe Elizabeth Warkentin woont in Canada en schrijft voor organisaties als de Smithsonian Institution en media als The Guardian, de BBC en The Toronto Star over cultuur, natuur en wilde flora en fauna.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com.
