Als iemand de geheimzinnige aap met de goudkleurige poten zou kunnen ontdekken, dan was het wel Laura Marsh. Zij is directeur van het Global Conservation Institute en een van de toonaangevende experts op het gebied van saki’s, een geslacht van apen uit de Nieuwe Wereld die in het hele Amazonegebied en andere delen van Zuid-Amerika voorkomen en die ook wel ‘vliegende apen’ worden genoemd.

In 2014 identificeerde Marsh vijf nieuwe saki-soorten die vrijwel onvindbaar in het gebied leefden. Eerder deze zomer begon ze aan een expeditie om een andere, nog schuwere sakisoort te vinden: Vanzolini’s kaalgezichtssaki (Pithecia vanzolinii), vernoemd naar de Braziliaanse zoöloog Paulo Vanzolini.

Deze aap was al tachtig jaar niet meer gespot.

Om de ‘ontbrekende aap’ te vinden, begonnen Marsh en een team van wetenschappers, fotografen, milieuexperts en plaatselijke gidsen aan een expeditie van vier maanden door een nauwelijks onderzocht gedeelte van het westelijke Amazonegebied. Ze vertrokken in een kleine woonboot van twee verdiepingen en voeren de rivier de Eiru op, in de buurt van de grens tussen Brazilië en Peru.

Het team was van plan de biodiversiteit van het gebied te onderzoeken, maar één missie stond daarbij voorop: het vinden van Vanzolini’s kaalgezichtssaki. Toen Marsh de aap na jaren van voorbereiding voor het eerst zag, barstte ze in tranen uit.

“Het was fantastisch,” zei ze in een telefoongesprek met National Geographic. “Ik trilde helemaal en was zó opgewonden dat ik amper een foto kon maken.”

Marsh bestudeert de taxonomische structuur van het geslacht Pithecia al jarenlang, maar tot nu toe had ze geen enkel fotografisch bewijs voor het bestaan van deze aap, die zich volgens haar van andere soorten onderscheidt door zijn unieke uiterlijk. Het eerste verslag van Vanzolini’s kaalgezichtssaki’s stamt uit 1936, toen de Ecuadoraanse natuurvorser Alfonso Ollala een expeditie naar het gebied op touw zette. De apen werden pas in 1956 opnieuw gespot, door een expeditie die ook met enkele overleden exemplaren terugkeerde.

De regio zelf is nauwelijks onderzocht. Het inventariseren van diersoorten in de dichte en onherbergzame jungle van het Amazonegebied is zeer moeilijk en kostbaar.

De expeditie noemde zichzelf de ‘Woonboot-Amazones’ en werkte intensief met de plaatselijke bevolking samen om zich door het gebied te kunnen verplaatsen en de apen te vinden. Journaliste Christina Selby vergezelde het team op de rivierexpeditie en schreef artikelen over de reis voor de online milieuplatforms bioGraphic en Mongabay. Het was op dag vier, zo schreef zij, dat de boot kalm over de rivier voer en het team plotseling de eenvoudig te herkennen aap door de bladeren van de bomen zag schieten.

Anders dan veel apensoorten hebben Vanzolini’s kaalgezichtssaki geen grijpstaart waarmee ze gemakkelijk door de bomen kunnen slingeren. Volgens Marsh rennen deze saki’s meer als katten op vier poten over de smalle takken. In de buurt van dorpen waar op ze gejaagd wordt, gluren de apen schuw vanonder hun dikke, harige vacht naar binnendringers, maar in meer afgelegen gebieden komen ze nieuwsgierig kijken naar mensen die op de rivier voorbij drijven. Volgens berichten kan een mannetjessaki in het geval van dreiging wegrennen van een moeder- en babysaki, in de hoop dat eventuele roofdieren hem zullen volgen zodat moeder en kind kunnen ontsnappen.

Het onderzoeksteam ontdekte dat Vanzolini’s kaalgezichtssaki’s in het hele stroomgebied van de Eiru voorkwamen. Uiteindelijk wil Marsh op verzoek van de International Union for Conservation of Nature vaststellen of en hoe bedreigd deze populatie van apen is. De organisatie houdt dierenpopulaties bij en maakt mensen bewust van de dreigingen waarmee zeldzame soorten te maken krijgen.

Marsh vertelde dat ze de organisatie waarschijnlijk zal aanbevelen om Vanzolini’s kaalgezichtssaki als bedreigde soort te classificeren, hoewel die status afhankelijk is van het tempo waarmee de jacht in het gebied toeneemt. Het team van de ‘Woonboot-Amazones’ is heel blij dat het de aap heeft ontdekt, zegt Marsh, maar na alle voorbereiding en verwachting waren ze geschokt dat ze het dier zo snel hebben gevonden.

“We begonnen de reis om deze verloren gewaande soort te vinden,” vertelt ze, maar dat werd tijdens de expeditie een kleiner onderdeel van het geheel.

“Ik had nog nooit zoveel mensen gezien die constant met wapens rondliepen,” zei Marsh. “In alle hoeken en gaten wordt gevist en gejaagd. Grote vogels zijn amper te zien. De bosvogels waren verdwenen (...) Het Amazonegebied is niet overal hetzelfde. In onze uithoek komen bijzondere dieren en nieuwe soorten voor.”

Marsh’ verslag over het gebied sluit aan op een onmiskenbaar feit: de ontwikkeling in het Amazonegebied neemt toe, en snel ook. Infrastructurele projecten en nieuwe nederzettingen om de bevolkingsdruk op de steden te verminderen hebben tot een razendsnelle groei geleid. Uit gegevens van de laatste Braziliaanse volkstelling, in 2010, blijkt dat tien steden in het Amazonegebied in de afgelopen tien jaar in omvang zijn verdubbeld. Hoewel het land maatregelen heeft genomen om de houtkap aan banden te leggen, is de handhaving van deze regels een uitdaging. Het regenwoud van het Amazonegebied omvat tien procent van de bekende soorten in de wereld, waardoor deze regio voor milieuexperts absolute topprioriteit heeft.

Later deze maand zal de herontdekking van de aap worden beschreven in het vakblad Oryx. Volgens Marsh is het belangrijkste onderscheid tussen Vanzolini’s kaalgezichtssaki en andere sakisoorten zijn unieke voorkomen, maar er is meer onderzoek nodig naar de genetische verschillen tussen deze soorten.