‘De mens is een wolf voor zijn medemens’ (homo homini lupus) is een Latijns gezegde. Maar dat geldt niet alleen voor mensen; in het dierenrijk is kannibalisme wijdverspreid. Slangen worden vaak gezien als een uitzondering op die regel. Deze groep dieren zou het zelden op soortgenoten hebben gemunt, behalve in extreem barre tijden.
Maar dat beeld lijkt te zijn achterhaald nu in onderzoek na onderzoek wordt aangetoond dat slangen kannibaal gedrag vertonen. Wetenschappers schrijven in een nieuw artikel dat een van de meest beruchte slangensoorten op aarde, de cobra, zich regelmatig tegoed doet aan soortgenoten.
Toen herpetoloog Bryan Maritz over de radio hoorde dat er “een gevecht was tussen twee grote gele slangen”, kwam hij gelijk in actie. De onderzoeker van de University of Western Cape in Zuid-Afrika was in de Kalahari op zoek naar Kaapse cobra's (Naja nivea) en boomslangen (Dispholidus typus) voor zijn onderzoek naar hun gebruik van voedselbronnen.
Toen hij en zijn collega's de slangen een kwartier later aantroffen, was de grootste bezig zijn kleinere rivaal in te slikken. “We troffen één voldaan dier aan, in plaats van de twee dieren waarop we gehoopt hadden,” stellen Maritz en zijn collega's in hun artikel dat onlangs verscheen in het tijdschrift Ecology. De slang werd uitgerust met een radiozender en kreeg de bijnaam ‘Hannibal'.
Kaapse cobra's zijn roofdieren die er geen probleem mee hebben andere slangen te eten, ook niet als die al dood zijn. Als ze de kans krijgen, maken veel soorten slangen jacht op andere slangen. Voor sommige, zoals de beroemde koningscobra (Ophiophagus hannah), maken andere slangen zelfs een groot deel uit van hun menu. Maar het idee was dat deze slangen het over het algemeen voorzien hebben op anderesoorten, niet op hun eigen soortgenoten. Doordat Maritz getuige was van dit ‘uitzonderlijke’ gedrag, vroeg hij zich af of het misschien toch niet vaker voorkwam.
Hij en zijn collega's gingen in de wetenschappelijke literatuur op zoek naar meldingen over het eten van slangen (ook wel aangeduid met de Engelse term ‘ophiophagy’) door de zes soorten cobra's die in het zuiden van Afrika voorkomen. Ze betrokken bij hun onderzoek ook meldingen daarover van plaatselijke amateuronderzoekers in een openbare Facebook-groep.
“We wisten wel dat ze slangen aten,” vertelt Maritz. “Maar wat we niet wisten, is dat hun dieet zelfs voor groot deel uit slangen bestaat.” Het menu van elk van de soorten bestond voor tussen de 14 en 43 procent uit slangen, concludeerden ze. Cobra's blijken vooral dol op gewone pofadders (Bitis arietans). In een derde van de gevallen waarin een slang een prooi was, bleek het te gaan om deze Afrikaanse addersoort.
Nog verrassender wat het dat er voor vijf van de zes cobrasoorten waarnemingen waren dat ze hun eigen soortgenoten aten. Vooral Kaapse cobra's vertonen kannibaalgedrag. In vier procent van de in het onderzoek geregistreerde gevallen, bleek hun prooi afkomstig van hun eigen soort. Dat viel des te meer op, omdat in een uitgebreid overzicht van elf jaar daarvoor geen aanwijzingen voor kannibalisme bij deze soort werden gevonden.
Haantjesgevecht
Maar pas echtvreemd was, dat het in alle door Maritz en zijn collega's gevonden gevallen van kannibalisme onder Kaapse cobra's ging om een mannetjesdier dat een ander mannetje opat. Dat wijst erop dat dit gedrag misschien een bijverschijnsel is van gevechten om voedsel of vrouwtjes.
“Het is verleidelijk om te veronderstellen dat er een verband is tussen gevechten tussen mannetjes en kannibalisme,” aldus Maritz. De dataset waarop de onderzoekers zich baseren is echter niet groot, dus het is mogelijk dat ook vrouwtjes zich schuldig maken aan kannibalisme, maar dat daarvan gewoon geen gevallen werden gevonden.
Ook William Hayes, een slangenexpert en ecoloog verbonden aan de Loma Linda University in Californië, vindt het intrigerend dat het om exclusief mannelijke gedrag gaat. Hij noemt het onderzoek “fascinerend".
“Je zou in de verleiding kunnen komen om te denken dat de effecten van ‘ophiophagy’ in deze groep maar klein zijn, maar soms kunnen zeldzame verschijnselen grote gevolgen hebben,” zegt hij. “Het opeten van een concurrent, ook al is het er maar één, kan het verschil maken als het gaat om overleven of voortplanting.”
Het is misschien ook niet heel verrassend dat deze slangen zich tegoed doen aan een kleinere slang als ze die toevallig tegenkomen of in een gevecht verslaan, stelt Kate Jackson, een herpetologe aan het Whitman College in Washington die niet bij het onderzoek betrokken was. Als je lang en dun bent, is iets anders dat lang en dun is de grootste maaltijd die je in kunt slikken, merkt ze op.
Jackson, die onderzoek deed naar het fenomeen slangen eten bij koningsslangen, vertelt dat ze “zeer verheugd” is dat dit soort onderzoek plaatsvindt. “Een te groot deel van onze kennis over het dieet van wilde slangen is slechts afkomstig van lijsten van prooien in veldgidsen”, en niet van nieuw onderzoek, stelt zij.
Volgens Jackson is het onderzoek ook van belang vanwege het gevaar dat cobra's vormen voor de mens. Door hun sterke gif behoren deze slangen tot de gevaarlijkste soorten in Afrika. Maar de verhoudingen en zelfs de soorten toxines die in dit gif voorkomen zijn mogelijk afhankelijk van het voedsel van de slang. Als er dus een verschil in dieet is tussen slangen die in verschillende gebieden leven, zou het gif van de dieren ook kunnen verschillen. En dat zou weer betekenen dat een antistof waarmee in een bepaald gebied levens kunnen worden gered, veel minder goed werkt in een ander gebied.
In het artikel wordt gesteld dat kannibalisme onder slangen een grote rol kan spelen voor de structuur van ‘slangengemeenschappen’: het type en de omvang van slangen die in een bepaald gebied voorkomen. Dat zou op kleine schaal kunnen spelen in dit onderzochte gebied, waarvan bekend is dat grote cobra's er de grote nesten van kolonies wevervogels leegroven. “Het zou voor kleinere cobra's gevaarlijk kunnen zijn om op zoek te gaan naar die nesten, als daar ook grotere cobra's, mogelijk kannibalen, op afkomen,” aldus Maritz.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
