‘Het bracht veel schepen tot zinken en zorgde voor onrust bij passagiers.’ Deze woorden klinken alsof ze over White Gladis gaan, de orka die de laatste jaren bekend is geworden als aanvoerder van een groep orka’s die boten ramt en hun roer afbreekt. Maar het zijn de woorden van de Griekse historicus Procopius. Hij schreef over een monster dat vijftig jaar lang de mensen in Byzantium lastigviel, totdat het geveld word door een groep dolfijnen.

Potvis of orka?

Het dier was gigantisch, ongeveer zo groot als een schoolbus. Daardoor vermoeden veel mensen dat Porphyrios, zoals het dier werd genoemd, een potvis was. Maar nu er berichten verschijnen over orka’s die boten laten zinken voor de kust van Spanje en Portugal, wint een andere theorie aan populariteit: zou het een orka kunnen zijn?

Leestip: Video: orka’s brengen zeilschip tot zinken voor de kust van Portugal

We vroegen een zeemonsterhistoricus en een marien bioloog om de aanwijzingen in het verhaal van Procopius te onderzoeken. In zijn beroemde tekst Geschiedenis van de Oorlogen beschrijft Procopius een grote ‘kētos’ die gedurende zo’n vijftig jaar ‘voor opschudding zorgde in Constantinopel en de omliggende regio’.

Het oud-Griekse woord kētos wordt gewoonlijk vertaald met zeemonster of walvis, maar de term is ‘frustrerend vaag,’ vertelt Ryan Denson van de Universiteit van Silezië in Katowice (Polen). Hij schreef het binnenkort te verkrijgen boek A Zoobiography of the Ancient Sea Monster. Volgens Denson kan met het woord tonijn, grote vis, zee-hond (waarschijnlijk haaien), en zelfs mythische dieren bedoeld worden.

Porphyrios wordt gedood

Naar verluidt bracht het zeemonster vele schepen tot zinken en nam het de passagiers met zich mee. Soms verdween het voor lange tijd, voordat het weer terugkwam om meer problemen te veroorzaken. Nadat hij een halve eeuw zeelui angst had ingeboezemd, ging Porphyrios ten onder aan zijn eigen bloedlust.

‘Gedreven door honger of de liefde voor overwinning,’ schreef Porphyrios, strandde het monster terwijl hij een groep dolfijnen achtervolgde. ‘Het belandde in een dikke laag modder’ en in zijn poging om zichzelf te bevrijden ‘roerde het monster alles door elkaar’ en kwam het vast te zitten.

Niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Toen Porphyrios eenmaal gestrand was, was hij aan de genade van de dorpsbewoners overgeleverd. ‘Mensen leken er gewoon op af te stormen en het dier dood te hakken,’ vertelt Denson. Sommigen aten het vlees onmiddellijk, terwijl anderen het met zout conserveerden en mee naar huis namen.

Welk dier was groot genoeg?

De beschrijving van hoe het dier aan zijn eind kwam, geeft een paar hints over wat het geweest moet zijn. Zo schreef Procopius dat het monster bijna veertien meter lang was. ‘Er zijn niet veel dieren in de zee die zo groot worden,’ vertelt Lee Fuiman, een hoogleraar aan de University of Texas, Marine Science Institute in Austin (VS). Op de lijst van kandidaten staan de blauwe vinvis, gewone vinvis, potvis, Groenlandse walvis en de walvishaai.

Leestip: We leren eindelijk te begrijpen hoe de Groenlandse haai eeuwenoud kan worden

Maar van al deze dieren zijn alleen de potvissen actieve jagers. De anderen zijn filtervoeders: dieren die plankton, krill of kleine visjes eten. Potvissen kunnen met een levensverwachting van ongeveer zestig jaar ook net zolang leven als Porphyrios.

De potvis lijkt de waarschijnlijke dader, maar er zijn losse eindjes. Het monster joeg volgens Procopius namelijk op dolfijnen. Potvissen jagen op inktvissen, niet dolfijnen. Een dier dat op dolfijnen jaagt? ‘Dat klinkt als een orka,’ aldus Fuiman.

Iedere walvis is Porphyrios

Zowel orka’s als potvissen kunnen per ongeluk stranden aan de kust als het water niet diep genoeg is, precies zoals Porphyrios overkwam. Sommige orka’s doet dat zelfs bewust, zodat ze zeehonden kunnen vangen voordat ze op de golven weer terug in zee belanden. Dat is wel riskant, want ze kunnen vast komen te zitten als ze dat verkeerd timen.

Ook de leeftijd is aannemelijk: vrouwelijke orka’s kunnen negentig jaar worden, meer dan genoeg tijd om generaties zeelui te kwellen. Maar zet de leeftijd van het zeemonster ons misschien op het verkeerde spoor? Was het wel één individu dat de wateren terroriseerde, vraagt Denson zich af, of noemden de bevolking gewoon iedere walvis die ze zagen Porphyrios? En als het echt om een orka ging, waarom wordt dan nergens het iconische zwart-witte-patroon genoemd? ‘Dat kun je niet missen,’ zegt Fuiman.

Leestip: Walvissen en dolfijnen sluiten bijzondere vriendschappen, blijkt uit studie

Nog een argument dat het monster geen orka was, is dat deze dieren niet groot genoeg zijn. De grootste orka ooit gemeten was tien meter lang. Fuiman zegt dat het daarom ook onwaarschijnlijk is dat grote haaiensoorten de dader waren, ondanks dat hun dieet wel past binnen het profiel. Ze worden namelijk niet groter dan zo’n zes meter.

De verkeerde hoek

Misschien zoeken we het zelfs wel helemaal in de verkeerde hoek. Denson heeft redenen om aan te nemen dat de woorden van Procopius ‘een beetje verdacht’ zijn. De historicus was geen ooggetuige, ‘dus we moeten in ons achterhoofd houden dat sommige beschrijvingen een overdrijving kunnen zijn’.

Zo is het woord ‘schepen’ wel erg algemeen, aldus Denson. Het woord kan een gigantisch oorlogsschip betekenen, net zo goed een klein roeibootje.

Leestip: Deze Amerikaanse wetenschapper wilde met dolfijnen praten – dus gaf hij ze LSD

En weten we wel zeker dat Porphyrios deze vaartuigen bewust aanviel? ‘Het is erg eenvoudig om je een potvis of orka voor te stellen die tegen [een vaartuig] botst, zelfs per ongeluk, zodat mensen omvallen,’ zegt Denson. Als het slachtoffer daarna anderen over het incident vertelt, ‘overdrijven ze het.’ Vergelijk het met de vangst van een visser, die elke keer dat hij erover vertelt groter wordt.

Historische teksten waren vroeger ook veel kleurrijker. ‘Als we vandaag de dag geschiedenisboeken lezen, dan willen we dat de auteurs bij het onderwerp blijven,’ vertelt Denson. Maar Procopius dwaalde graag af in zijn verhalen. ‘Hij vertelt ze, met als enige doel om ze te vertellen.’

Een eeuwig mysterie

Daarnaast komt geen van de twee hoofdverdachten voor in de wateren rondom Constantinopel, het hedendaagse Istanbul. De potvis leeft in diepe wateren waar hij jaagt op inktvissen. ‘Het is heel onwaarschijnlijk dat een potvis daar voorkomt,’ zegt Fuiman. Orka’s zijn erg zeldzaam het oosten van de Mediterraanse zee. Zij komen vaak niet verder dan het westelijke deel, waar Gladis momenteel boten lastigvalt. Al met al lijkt het erop dat de identiteit van Porphyrios voor altijd een mysterie blijft.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!