Zodra de temperatuur daalt en voedsel schaars wordt, verdwijnt een groot deel van de Nederlandse fauna uit beeld. Egels, vleermuizen, kikkers, slangen: ze trekken zich terug in een hol, een schuilplaats of beschutte plek onder de grond. Daar brengen ze weken tot maanden in volledige rust door. Niet uit luiheid, maar omdat het een beproefde overlevingsstrategie is.

Wat is een winterslaap?

Een winterslaap, of hibernatie, is geen gewone slaap. In deze periode vertragen de lichaamsprocessen van het dier sterk: de hartslag daalt, de ademhaling wordt oppervlakkig en de lichaamstemperatuur zakt soms tot net boven het vriespunt. In die toestand verbruiken ze nauwelijks energie en kunnen ze de winter overleven zonder voedsel.

Sommige dieren ontwaken af en toe, bijvoorbeeld om te drinken of van houding te veranderen, maar de meeste brengen de hele winter in een halfbewuste rusttoestand door.

Winterslaap, niet voor alle dieren

Of een dier een winterslaap houdt, hangt af van meerdere factoren: het dieet, het lichaamsformaat, het energiemetabolisme en de omgeving waarin het leeft. De belangrijkste reden is de beschikbaarheid van voedsel. Kleine insecteneters zoals egels en vleermuizen kunnen in de winter nauwelijks aan hun voedsel komen. Voor hen is het efficiënter om het lichaam in spaarstand te zetten.

Leestip: Zo help je de egels in je tuin veilig de winter door

Andere dieren, zoals eekhoorns of gaaien, leggen voedselvoorraden aan en kunnen op die manier de winter overbruggen. Roofdieren zoals vossen, dassen en uilen blijven actief, maar jagen minder en besparen energie door vaker te rusten. Vogels kiezen een andere strategie: zij trekken naar gebieden waar wel voedsel is.

Ook lichaamsgrootte speelt een rol. Kleine dieren koelen snel af en raken sneller energie kwijt. Voor hen is een winterslaap vaak de enige manier om de kou en schaarste te overleven. Grotere dieren, zoals herten of wilde zwijnen, kunnen vetreserves aanleggen en blijven actief, zij het in een lager tempo.

Dieren met bijzondere winterslaaptactieken

Egels zijn misschien wel de bekendste Nederlandse winterslapers. Ze bouwen in het najaar een nest van bladeren en gras, waarin ze maandenlang in rust blijven. Hun lichaamstemperatuur daalt tot onder de tien graden en hun hartslag vertraagt van 180 naar slechts twintig slagen per minuut.

Vleermuizen, zoals de grootoorvleermuis of de rosse vleermuis, hangen soms wel vijf tot zes maanden roerloos in spouwmuren, grotten of bunkers. Hun lichaamstemperatuur daalt sterk, en ze worden hooguit eens per paar weken kort wakker om afvalstoffen af te voeren.

Leestip: Deze dieren houden de langste winterslaap van het dierenrijk

Bijzonder zijn ook sommige kikkers en salamanders. De gewone pad bijvoorbeeld kruipt diep weg in de modder of tussen stenen. Sommige soorten kunnen zelfs gedeeltelijk bevriezen en tóch overleven. Hun lichaam produceert dan natuurlijke antivriesstoffen die voorkomen dat cellen beschadigd raken.

En dan zijn er de kampioenen: de Amerikaanse grondeekhoorn of de noordse slaapmuis, die hun lichaamstemperatuur laten zakken tot vlak boven het vriespunt en bijna volledig tot stilstand lijken te komen. Bij de grondeekhoorn daalt de hartslag tot slechts een paar slagen per minuut, een toestand waarin het dier wekenlang kan blijven zonder schade aan zijn organen.

Wat kun je zelf doen?

Wil je dieren in de buurt van je huis helpen om hun winterslaap veilig door te laten komen? Dat kan met een paar simpele aanpassingen in je tuin:

  • Laat bladeren en takken liggen. Die vormen ideale schuilplekken voor egels en insecten.
  • Gebruik geen bladblazer in de herfst: daar kun je slapende dieren mee verstoren of verwonden.
  • Heb je een vijver? Zorg dat die deels ijsvrij blijft, bijvoorbeeld met een tak of bal in het water. Zo blijft er zuurstof beschikbaar voor amfibieën.
  • Laat schuurtjes, spouwmuren of houtstapels met rust: vleermuizen kunnen daar een slaapplaats hebben.

    Een winter met nachtvorst en kale bomen voelt misschien leeg, maar onder de oppervlakte gebeurt van alles. Veel dieren leven in een soort spaarstand, wachtend op het moment dat de temperatuur stijgt en voedsel weer voorhanden is.

    Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!