“O, nat huisdier,” schreef de Amerikaanse Ogden Nash in een klaagzang over de bescheiden goudvis, die traditioneel wordt gehuisvest in een glazen vissenkom waarin de valse schijn van luxe wordt opgeroepen door een gazonnetje van gemalen steen en een nepkasteeltje van aardewerk. Maar het verhaal achter de goudvis is iets gecompliceerder, zo blijkt uit het nieuwe boek van Anna Marie Roos, professor in de wetenschapsgeschiedenis aan de University of Lincoln in Groot-Brittannië.
In haar boek Goldfish behandelt Roos de cultuurgeschiedenis van deze zo alledaagse vis, die ze omschrijft als tegelijkertijd doodnormaal en exotisch, als held in een wetenschappelijk en geografisch succesverhaal maar ook als ecologische booswicht. National Geographic interviewde Roos over de telefoon en vroeg haar honderduit over de vis met de formele naam Carassius auratus.
Als wetenschapshistorica heeft u over intellectuele zwaargewichten als Martin Lister geschreven, de zeventiende-eeuwse mosselexpert. Vergeleken daarmee lijkt het onderwerp ‘goudvis’ wat banaal. Ik vermoed hier een persoonlijke achtergrond.
Ik had een goudvis als huisdier, genaamd Speedy. Ik was op jonge leeftijd al een nerd en geïnteresseerd in de natuurwetenschappen, en op een dag raakte ik hem uit nieuwsgierigheid aan. Hij had echt heel ruwe schubben, dus goot ik wat handlotion in het water om zijn schubjes zachter te maken...
Arme Speedy.
Yep. Ik heb dit boek deels geschreven uit schuldgevoel over Speedy.
Welke plaats neemt de goudvis in het dierenrijk in?
Goudvissen zijn gewoon karpers. De Chinezen teelden ze vooral om te eten. Karpers zijn normaliter grijs of groen en planten zich als gekken voort, waardoor je allerlei variaties in kleur en vorm krijgt. De natuur is heel speels. Ze hebben ook pigmentcellen die een rode kleur of goudkleur hebben. In één bepaalde mutatie moeten de grijze pigmentcellen zijn onderdrukt, waardoor de vis zijn goudgele en rode cellen kon ontvouwen. De mens heeft zo’n mutatie aangegrepen om er een aparte soort van te maken.
In China heeft de goudvis een bijna religieuze betekenis.
In de negende eeuw werden goudvismutaties niet opgegeten als ze werden gevangen, maar in een daad van fang sheng of ‘vrijlating uit mededogen’ in kloostervijvers uitgezet. De boeddhistische monniken gaven de vissen te eten en hielden ze als huisdieren, zodat de vissen in afgesloten water werden beschermd. Het vrijlaten van een dier in zo’n ‘genadevijver’, was een vorm van zelfreiniging, een goede daad in de boeddhistische leer, die des te nobeler is als het om een zeldzaam dier gaat, zoals een goudvis versus een gewone karper.
Laten we de opmars van de goudvissen rond de wereld volgen. We beginnen in China...
Ze worden ruim duizend jaar geleden in China gedomesticeerd en komen eind zestiende-eeuw in Japan terecht. Dan belanden ze via Macao in Europa en andere regio’s, als huisdieren of levende ornamenten voor aquaria en fonteinen. De eerste tekening van een goudvis in Engeland is die van botanicus James Petiver in 1711. In de negentiende eeuw zijn ze inmiddels in de VS aanbeland, waar ze in 1817 in de Webster’s Dictionary worden vermeld.
In de loop der tijd zijn ze natuurlijk veel van hun mystiek en exotische uitstraling kwijtgeraakt. U schrijft dat de Amerikaanse regering ze op een zeker moment heeft weggegeven.
Dat was een publiciteitsstunt, die liep van 1884 tot 1894. Als je ingezetene van Baltimore of Washington DC was en je schreef naar je Congres-afgevaardigde, dan kreeg je van de US Commission of Fish and Fisheries [tegenwoordig de National Marine Fisheries Service] een goudvis opgestuurd. Er werden zo’n 20.000 stuks per jaar weggegeven voordat het programma werd stopgezet.
Andere leveranciers namen het stokje over.
Ja, tegen het einde van de eeuw waren er in het Midwesten grote goudviskwekerijen. Grassyfork Fishery in Indiana produceerde twee miljoen stuks per jaar. Grassyfork was zelfs een toeristische trekpleister.
Goudvissen spelen ook een hoofdrol in ruim 40.000 wetenschappelijke artikelen. Waarom zijn ze geschikt voor het uitvoeren van experimenten?
Een van de redenen is dat ze heel goed substanties absorberen, dus worden ze voor verontreinigingstests gebruikt. Zo werden ze in de negentiende eeuw ingezet bij het onderzoek naar de dosering van vingerhoedskruid. Ze hebben het vermogen om hun optische zenuw te regenereren, dus zijn ze ook interessant voor studies naar het gezichtsvermogen. En ze hebben een vrij goed geheugen, waardoor ze bruikbaar zijn voor psychisch onderzoek. Door hun gevoeligheid voor zonlicht zijn ze waardevol voor het onderzoek naar huidkanker. Het zijn standaarddieren die zich gemakkelijk voortplanten en goedkoop zijn.
Een tijdje is het in de mode geweest om goudvisjes in te slikken. Hoe kwam dat?
Officieel begon die mode in april 1939, toen een eerstejaars op Harvard werd uitgedaagd om er eentje door te slikken. Later dat jaar zakte de grap weer in, toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak – men had wel wat anders om zich mee bezig te houden. Dierenrechtenactivisten waren met afschuw vervuld. Dieren zijn niet bedoeld als vermaak. In 2012 was een meisje zó verontwaardigd over het feit dat de vissen op kermissen als prijzen werden weggegeven dat ze een petitie op internet begon. In Engeland en Wales is het nu verboden om een goudvis als prijs aan een minderjarige te geven.
Kunt u iets vertellen over de minder positieve kanten van de goudvis? Zijn rol als ecologische booswicht?
Omdat het karpers zijn, zijn het bodemvissen en omnivoren. Ze woelen de bodem van een vijver of meer om, zodat ze wegschietende prooidiertjes kunnen verschalken. Daardoor maken ze het water troebel, wat vaak tot meer algengroei leidt. Omdat ze een groot aanpassingsvermogen hebben en in een breed bereik van watertemperaturen kunnen leven, zijn het succesvolle concurrenten van inheemse soorten. In een één-op-één-situatie zal de forel verhongeren en de goudvis overleven. Dat gebeurt bijvoorbeeld als een sportvisser goudvisjes als aas gebruikt, ze na afloop in het meer dumpt en dan naar huis rijdt. Ze vermeerderen zich en worden groter. Dan krijg je enorme goudvissen, zoals het exemplaar van bijna 46 centimeter dat in Lake Tahoe werd gevangen. In 2015 namen drieduizend goudvissen Teller Lake in Boulder, Colorado, over. De plaatselijke visserijcommissie stond op het punt ze met elektrische schokken uit het meer te verwijderen toen er een grote zwerm witte pelikanen opdook en de vissen één voor één uit het water schepte.
Goddelijke interventie? Maar er is niet altijd een zwerm pelikanen beschikbaar...
De goudvis wordt alom tot plaagdier uitgeroepen, in Colorado, Nevada, New York, NorthCarolina, Pennsylvania, Oregon... In de Canadese provincie Alberta zijn ze een campagne begonnen met de slogan ‘Laat hem niet vrij’ en krijg je een boete als je er eentje in het wild uitzet.
We kunnen dus zeggen dat uw boek, in overeenstemming met de boeddhistische leer, een manier van zelfreiniging is geweest voor Speedy. Denkt u dat hij nu voldoende is herdacht?
Ja, want hoeveel goudvissen kent u waaraan een heel boek is gewijd? Als dit boek iets bewerkstelligt, is het hopelijk dat het mensen ertoe aanzet na te denken over de manier waarop we dieren als wegwerpartikelen gebruiken en de vooroordelen die we over hun intelligentie hebben. Dieren zijn niet op aarde gezet om uitsluitend de mens te dienen.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
