De orka is een van de weinige zoogdieren waarvan bekend is dat ze een menopauze kennen. Het waarom was altijd onduidelijk, maar nu schijnt nieuw onderzoek daar licht op: oma’s vergroten de overlevingskansen van hun kleinkinderen.
Wetenschappers die verschillende orkapopulaties in de Pacific Northwest hebben geanalyseerd, hebben ontdekt dat jonge orka’s met een oma meer kans hadden in leven te blijven dan orka’s zonder oma.Sterker nog, de kans dat een kalf binnen twee jaar na het overlijden van zijn oma zelf kwam te overlijden, nam enorm toe. Orka’s (ook wel zwaardwalvissen genoemd) kennen een matriarchale samenleving. Hierdoor is het waarschijnlijk dat deze oudere vrouwtjes cruciale kennis hebben van voedselbronnen, wat het verschil tussen leven en dood kan betekenen voor hun nageslacht.
“Kalveren hebben baat bij de grote kennis en het leiderschap [van een orka-oma], zeker in tijden van nood,” zegt hoofdauteur Dan Franks en evolutie-ecoloog aan de Universiteit van York in het Verenigd Koninkrijk.
Orka’s komen voor in gebieden van de polen tot aan de evenaar en leven in hechte familiegroepen van zo’n veertig dieren. De roofdieren jagen gezamenlijk op allerlei prooidieren. Dat kunnen vissen zijn, maar afhankelijk van hun leefgebied ook walvissen. Zowel mannetjes als vrouwtjes blijven over het algemeen hun hele leven in hun geboortegroep. Om inteelt tegen te gaan, zoeken beide seksen wel een partner uit andere groepen. Vrouwelijke orka’s zijn vruchtbaar tot hun veertigste levensjaar en ze kunnen wel negentig jaar oud worden. Mannetjes worden gewoonlijk vijftig jaar oud.
Hoewelbij de International Union for Conservation of Nature gegevens ontbreken over de orka, nemen de populaties af. Ook die in de Pacific Northwest. Deze orka's zijn de meest bestudeerde orka’s ter wereld. De blootstelling aan giftige chemicaliën (zogeheten PCB’s), een kleiner wordende populatie van de belangrijkste prooidieren (chinookzalm) en geluidshinder door zeeschepen; deze factoren dragen allemaal bij aan hun ondergang.
Met dit onderzoek dat op 9 december in Proceedings of the National Academy of Sciences is gepubliceerd, hebben natuurbeschermers volgens Franks dan ook krachtig bewijs in handen om orka’s tegen dergelijke bedreigingen te kunnen beschermen.
“Het overlijden van een postmenopauzale oma heeft een bijzonder grote invloed op de groep,” zegt hij, “en daarom is dit zo’n belangrijk instrument voor instandhouding.”
“Het is echt heel belangrijk werk,” voegt Janet Mann eraan toe. Zij is dierengedragsdeskundige aan Georgetown Universityin Washington, D.C. en was niet bij het onderzoek betrokken. “We kennen nog maar het topje van de ijsberg als het om de rol van deze oma’s gaat.”
Verklaring voor de menopauze
Wetenschappers zijn al lange tijd geïntrigeerd door de menopauze bij vrouwen. De levensverwachting van een vrouw is bij de geboorte al langer dan die van een man. Toch leven vrouwen nog tientallen jaren door nadat ze geen kinderen meer kunnen krijgen, terwijl mannen tot aan hun dood vader kunnen worden.
“Mannen hebben geen menopauze. Zelfs helemaal aan het einde hebben ze nog altijd wat zwemmers over,” zegt Mann.
Vanuit evolutionair oogpunt is dat logisch. Dat een vrouw nog veertig jaar leeft terwijl ze geen nageslacht meer kan voortbrengen, is dat volgens Mann niet.
Vanuit de natuurlijke selectie gezien, zou het vermogen van een vrouw om zoveel mogelijk levende nakomelingen te produceren prioriteit hebben. Dat ze zich ruim voor haar overlijden niet meer voortplant, staat hier haaks op.
Evolutiebiologen hebben verschillende hypothesen om dit dilemma te verklaren. Zo kan de menopauze bijvoorbeeld helpen voorkomen dat grootmoeders en moeders elkaar om schaarse hulpbronnen beconcurreren om hun eigen kinderen eten te kunnen geven. Bevallen op hoge leeftijd kan ook riskant zijn. Niet alleen de moeder en de baby lopen dan gevaar, maar ook de kinderen die de moeder al heeft.
Dan is er nog de grootmoederhypothese die populair is geworden door de Amerikaanse antropologe Kristen Hawkes en haar werk met de Hadza, een hedendaagse groep jager-verzamelaars in Tanzania. Volgens deze hypothese vergroten oma’s de overlevingskansen van hun kleinkinderen doordat ze voor extra voedsel en kinderopvang zorgen.
Deze gedachte wordt door verschillende onderzoeken ondersteund, waaronder een analyse van pre-industriële Finnen en Canadezen uit 2004. Hieruit bleek dat kinderen met oma’s een grotere kans hadden om de volwassen leeftijd te bereiken.
Oma’s zijn belangrijk
Franks en zijn collega’s waren geïntrigeerd geraakt door dergelijk onderzoek onder mensen en wilden wel eens zien of een dergelijk effect zich ook voordeed bij orka’s. De wetenschappers spitten ruim veertig jaar aan gegevens door over geboorten, sterfgevallen en allerlei gebeurtenissen in het leven van twee orkapopulaties die net voor de kust van Washington State en British Columbia leven.
Het team analyseerde de overlevingskansen van in totaal 378 ‘kleinkinderen’ en ontdekte dat het risico op overlijden voor een kalf hoger was wanneer de grootmoeder zelf niet meer vruchtbaar was en wanneer het kalf een mannetje was. Volgens Franks leveren postmenopauzale orka’s meer voedsel aan voor hun kleinkinderen. Het overlijden van de oma is dan ook desastreus. De mannelijke factor is eerder een mysterie.
Het risico was ook het grootst toen de zalmpopulaties klein of gemiddeld waren. Dit lijkt erop te wijzen dat grootmoeders in tijden van schaarste het meest van nut zijn.
“We weten dat ze hun familiegroep met name in tijden van nood naar foerageergebieden leiden. We weten ook dat ze hun vangst delen met hun jongste familieleden,” vertelt Franks. “Maar we vermoeden dat er nog meer is” te ontdekken over de steun van oma’s aan hun familie.
Mann merkt op dat we daar mogelijk nooit achterkomen nu de orkapopulaties in de Pacific Northwest afnemen.
“Door ons eigen handelen raakt onze kans om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van de menopauze verkeken,” zegt hij.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
