Foto’s geven intiem kijkje in het leven van wilde bijen

Dit artikel verscheen in de maart 2020 editie van National Geographic Magazine.

De honingbijen hadden zich amper genesteld of ze werden al aangevallen.

De dreiging kwam niet van varroamijten, pesticiden, de zogeheten bijenverdwijnziekte of een van de vele andere gevaren waarmee honingbijenpopulaties tegenwoordig over de hele wereld hebben te kampen. Nee, het waren de hoornaars: gigantische, roodogige wespen, veel groter dan de pluizige bijtjes. Hun aanvallen waren kort maar krachtig. Ze grepen de bijen uit de lucht, vlogen er met hun slachtoffers vandoor en gaven ze in stukjes te eten aan hun gulzige larven.

In een-op-eenconfrontaties is een honingbij geen partij voor een hoornaar. Hoornaars kunnen vier centimeter lang worden. Ze hebben krachtige kaken waarmee ze kleine insecten aan stukken kunnen scheuren.

De honingbijen komen aan bij hun nest: een boomholte die door een zwarte specht is gemaakt en daarna verlaten. Fotograaf Ingo Arndt mocht het nest gebruiken voor zijn unieke project.

Gedurende die eerste paar dagen van het beleg leken de honingbijen dan ook kansloos tegen de hoornaaraanvallen.

‘Ik dacht: als dit zo doorgaat, doden ze mijn hele kolonie,’ zegt fotograaf Ingo Arndt, die de honingbijenkolonie had ondergebracht in zijn tuin in Langen, in de Duitse deelstaat Hessen.

Maar naarmate de week vorderde, begonnen de bijen terrein te winnen. Ze zwermden samen bij de ingang van het nest, zodat ze een levend tapijt van bewakers creëerden. Zodra er een hoornaar te dichtbij kwam, werd hij direct door een paar verdedigers besprongen. In een mum van tijd klommen er vervolgens nog meer honingbijen bovenop om de hoornaar in bedwang te houden.

Deze foto’s van een natuurlijk honingbijennest geven inzicht in de manier waarop de bijen in het wild leven. Hier bouwen ze uit was een nieuwe raat, terwijl andere bijen binnenvliegen met nectar. In tegenstelling tot mieren, die elk zijn belast met een gespecialiseerde taak, kunnen werkbijen alle nestonderhoudende taken verrichten.

Maar in deze bijenbal gebeurde iets wat nog spectaculairder was. Honingbijen kunnen hun vliegspieren zo snel laten trillen dat hun borststuk of middensegment warmte gaat uitstralen. Wanneer twaalf of meer bijen tegelijkertijd hun toerental opvoeren, verhoogt dat de omgevingstemperatuur aanzienlijk.

De hoornaars werden levend gekookt.

‘Heel ingenieus,’ zegt Jürgen Tautz, een recentelijk gepensioneerde bioloog die ongeveer 25 jaar lang onderzoek deed naar honingbijen aan de Julius-Maximilians-Universität in Würzburg. Deze ‘warmteval’ is een krachtig wapen, maar kan ook slachtoffers maken in de eigen gelederen. Soms komen de bijen in het binnenste van de bal samen met de hoornaar om; ze offeren zich op voor de verdediging van de kolonie.

En dit is nog maar één facet van het honingbijengedrag dat Ingo Arndt de afgelopen twee jaar ongekend gedetailleerd heeft vastgelegd. Arndt fotografeert al dertig jaar dieren in het wild, maar omdat hij geen insectenexpert is, zocht hij samenwerking met bioloog Tautz.

Bijen beschermen hun nest tegen roofzuchtige hoornaars. Ze tillen hun voorpoten op en sperren hun kaken open.

Een hoornaar die in de buurt komt, wordt aangevallen en besprongen. Vervolgens laten de bijen hun vliegspieren razendsnel trillen om warmte te genereren. De lichaamstemperatuur van de hoornaar stijgt totdat hij bezwijkt door de hitte.

Het bijen-versus-hoornaargedrag is eerder vastgesteld bij verwante soorten in Azië, en is ook waargenomen door honingbijenhouders in Israël en Egypte, maar nog niemand had het insectenduel zo vastgelegd als Arndt. ‘Het is de beste foto hiervan die ik ooit heb gezien,’ zegt Thomas D. Seeley van de Cornell University, die al een halve eeuw gedrag en sociale interacties van honingbijen bestudeert.

Na die eerste paar gevechten, vertelt Arndt, zag hij vaak wel tien keer per dag confrontaties tussen hoornaars en honingbijen. Als een honingbijenkolonie zwak is, kunnen hoornaars haar vernietigen, maar voorlopig woedt in de tuin van Arndt een ware uitputtingsslag tussen de twee insectensoorten.

Na die eerste paar gevechten, vertelt Arndt, zag hij vaak wel tien keer per dag confrontaties tussen hoornaars en honingbijen. Als een honingbijenkolonie zwak is, kunnen hoornaars haar vernietigen, maar voorlopig woedt in de tuin van Arndt een ware uitputtingsslag tussen de twee insectensoorten.

Arndt raakte gefascineerd door bijen toen hij meeging met wetenschappers die onderzoek deden naar bijen in het Duitse Nationaal Park Hainich. Maar hij besefte dat hij de geheimen van de insecten nooit echt aan het licht kon brengen als hij ze zou observeren in een door mensen ontworpen bijenkast. Wat hij echt wilde, was een natuurlijk nest fotograferen

Dat is niet eenvoudig. In 2018 trok Arndt voor het eerst een imkerpak aan en klom hij twintig meter omhoog tot in de boomkruin – de laag waarin bijen graag nestelen. Maar, zegt hij, ‘het opwindendste gebeurt ín de boom’. Dus vroeg Arndt de Duitse bosbeheerders of hij uit een bos in de omgeving een stuk stam mocht meenemen van een omgevallen beuk waarin een zwarte specht ooit een hol had gehakt. Zulke verlaten holen zijn voor honingbijen een ideale nestlocatie. In februari 2019 kreeg hij toestemming en liet hij het stuk naar zijn tuin brengen.

Jonge bijen knagen zich een weg uit hun cellen. Net als vlinders doorlopen bijen verschillende levensfasen. Ze komen uit het ei als hongerige larven die constant moeten worden gevoed. Na enkele dagen bedekken de werkbijen de cellen met was, wat voor de larven het signaal is om een cocon te spinnen en zich te verpoppen. Een week of twee later komen de volgroeide bijen tevoorschijn.

Arndt bouwde een fotografenhut van multiplex tegen het honderd kilo wegende blok aan, compleet met verlichting en een venstertje waardoor hij zijn macrolens in de achterkant van de holte kon steken. Vervolgens haalde hij de koningin uit een nabijgelegen honingbijenkolonie en zette haar in het spechtenhol. Daarna hoefde hij vanuit zijn schuilhut alleen nog zijn vinger op de sluiterknop te leggen.

Binnen enkele ogenblikken verschenen verkenners van de kolonie op de rand van de holte. Steeds meer bijen volgden, totdat er rondom de boomstam tienduizenden insecten zoemden. Al snel was de hele kolonie naar het spechtenhol verhuisd. In de zes maanden die volgden, schoot Arndt ruim zestigduizend foto’s van deze sociale insecten. Zo creëerde hij een uniek portret van wilde honingbijen.

Arndt zat honderden uren in de hut, maar die tijdsinvestering bleek de moeite waard. Wanneer het warm was, zag hij dat bijen op en neer vlogen naar een nabijgelegen waterbron die hij had neergezet. Met hun buisvormige tong zogen ze er, als door een rietje, vloeistof uit op. Terug in het nest gaven ze het water door aan een andere groep bijen, die als taak had de raten te besproeien. De verdamping van het water zorgde voor verkoeling, een proces dat soms werd versneld doordat andere bijen met hun vleugels begonnen te slaan om de luchtstroom te versterken.

Wanneer de buitentemperatuur daalde, grepen de honingbijen elkaars poten vast om een levende ‘deken’ over de raten te vormen. Tautz vergelijkt de structuur van deze deken met die van een slaapzak, maar dan een waarvan het weefsel – bestaande uit onderling verbonden bijen – losser of steviger kan worden gemaakt om de temperatuur te reguleren.

Honingbijen grijpen vaak elkaars poten vast tijdens het werken aan hun nest. Deze levende ketens zijn vooral belangrijk bij de bouw van raten, omdat er een temperatuur van minstens 35 °C nodig is om de bijenwas hanteerbaar te houden.

In sommige gevallen konden Arndt en Tautz gedrag verklaren dat imkers lange tijd voor raadsels stelde. Een van die mysteries was waarom de insecten zonder zichtbaar effect aan het hout van hun kast knagen. In de boom wisten Arndt en Tautz dit gedrag te verklaren.

‘Ze krabben alle losse deeltjes van de binnenwand van de holte,’ zegt Tautz.

Niet alleen lijkt het erop dat ze op deze manier potentiële ziekteverwekkers zoals schimmels verwijderen, ook ontstaat zo een glad oppervlak waarop andere bijen propolis, een soort stopwas, kunnen aanbrengen.

‘Propolis is een substantie die in het voorjaar wordt afgescheiden door boomknoppen,’ legt Tautz uit. ‘Het is erg plakkerig spul. Bijen verzamelen het vanwege de schimmelwerende en antibacteriële werking. Het behoort tot de apotheek van het bos.’

Andere foto’s zijn een unicum. Zo fotografeerde Arndt een vliegende honingbij die een feromonen afscheidende klier opende.

‘Dat had nog nooit iemand vastgelegd,’ zegt Seeley. Hij hoopt dat mensen door de intieme foto’s oog krijgen voor de doorgaans verborgen schoonheid van wilde bijen.

‘We zijn zo gewend om bij honingbijen te denken aan insecten die in een vierkante kast leven,’ zegt Seeley. ‘Dat is hoe wij ze meestal zien en hoe ze bij imkers leven. Maar dat is niet de manier waarop ze al miljoenen jaren in de natuur overleven.’

Dit is het eerste verhaal van Jason Bittel voor National Geographic. Ingo Arndt maakte samen met Jürgen Tautz het onlangs verschenen boek Honigbienen – geheimnisvolle Waldbewohner.