Wetenschappers hebben een nieuwe, piepkleine soort kameleon ontdekt in een bepaald gebied van het regenwoud in het noorden van Madagaskar. Deze zogenaamde nano-kameleon is ongeveer even groot als een zonnebloempit, hij past op een vingertopje en is mogelijk het kleinste reptiel op aarde.
Het diertje met de officiële naam Brookesia nana, afgekort B. nana, is zo klein dat vermoed wordt dat het leeft op een dieet van mijten en springstaarten, waar het tussen de composterende bladeren op de grond naar op jacht gaat.
‘We zagen gelijk dat dit een belangrijke ontdekking was,’ vertelt herpetoloog Andolalao Rakotoarison, die afkomstig is uit Madagaskar. Hij is coauteur van het artikel dat over de ontdekking werd gepubliceerd in Nature.
De vondst van een dergelijk klein reptiel roept interessante vragen op over de ondergrens aan de omvang van gewervelde dieren. Het is ook een voorbeeld van de verbluffende - en ernstig bedreigde - biodiversiteit op Madagaskar. Wetenschappers vermoeden dat de kameleon binnenkort op de lijst van ernstig bedreigde diersoorten wordt gezet.
Loerend in het gras
Het kleine reptiel heeft, net als andere kameleons, een schiettong waarmee het prooien te pakken neemt. De dieren hebben een succesvolle niche gevonden in hun leefomgeving: ze gaan overdag op jacht op de bodem van het oerwoud en zoeken 's nachts de veiligheid op in grassprieten.
Wanneer er dan een groter roofdier langskomt, waarschuwt het wuiven van het gras de kameleon voor het gevaar. Op dat moment laat het diertje zich vallen in de ondergroei, vertelt evolutionair bioloog Mark Scherz van de Duitse Universität Potsdam, die ook coauteur was van het artikel.
Wetenschappers hebben tot nog toe slechts twee exemplaren aangetroffen: een mannetje en een vrouwtje. Ze werden allebei in 2012 gevangen tijdens een expeditie naar de koele, regenachtige bergstreek die het Sorata-massief wordt genoemd.
Wetenschappers vermoeden dat deze nano-kameleon kans maakt op de titel van kleinste reptiel ter wereld. Zijn belangrijkste concurrent is een diertje met de Latijnse naam Brookesia micra. Deze pietepeuterige kameleonsoort was voor het eerst in 2012 te zien op een foto op de kop van een lucifer.
‘Het voelt een beetje raar om te zeggen dat de ene soort een paar millimeter kleiner is dan de ander. Maar als die millimeters twee of drie procent van je lichaamsomvang zijn, dan maakt dat veel uit,’ vertelt Scherz.
‘Wetenschap gaat vaak om dit soort kleine stapjes,’ voegt hij daaraan toe.
Het feit dat er slechts twee exemplaren zijn gevonden maakt het moeilijk om de resultaten te generaliseren. De kans bestaat dat er soortgenoten van deze twee zijn die groter of kleiner zijn, net als mensen in lengte kunnen verschillen. En wetenschappers weten dat vrouwtjes in deze kameleonfamilie meestal groter zijn dan de mannetjes, een fenomeen dat seksueel dimorfisme wordt genoemd.
Het is ook lastig om te bepalen of een dergelijk klein dier wel volwassen is, vertelt Scherz. Gelukkig vond hij eitjes in de eileiders van het vrouwtje toen hij haar onder een micro-CT-scan legde. ‘Ik rende naar boven en riep “kijk, we hebben een bevestiging”’, herinnert hij zich.
Het bepalen van de leeftijd van kameleonmannetjes is wat lastiger. Daarvoor moeten de genitaliën van het dier van dichtbij worden bekeken. Bij jonge dieren zien deze zogenaamde hemipenes er een beetje uit als gladde ballonnen. Naarmate de dieren ouder worden, worden ze complexer en meer oneffen. Dit mannetje had geen ‘gladde ballon’ dus het was waarschijnlijk geen jong dier, stelt Scherz. De kleinste kameleons hebben relatief grote geslachtsorganen in vergelijking met verwante soorten met een grotere lichaamsomvang, voegt hij daar nog aan toe.
‘Het vrouwtje is zeker volwassen,’ stelt evolutionair bioloog Tony Gamble, die onderzoek doet naar dwerggekko's aan de Amerikaanse Marquette University en die niet bij het onderzoek was betrokken. ‘En zo te zien is het mannetje ook waarschijnlijk een volwassen dier.’
How low can you go?
Los van het feit dat het een schattig diertje is, roept de vondst van een nieuwe soort extreem kleine kameleons allerlei vragen op over de grenzen aan de minimumomvang van gewervelde dieren.
Zo is de B. nana veel kleiner dan de kleinste vogel of het kleinste zoogdier, maar zijn er wel kikkers die nog kleiner zijn, aldus Scherz.
Waarschijnlijk is er een grens aan hoe klein een reptiel kan zijn. Dat is deels een kwestie van lichaamsoppervlak, aldus Gamble. Hoewel je dat misschien niet zou denken, is de verhouding tussen oppervlak en inhoud bij kleine dieren meestal groter dan bij grotere dieren. En hoe groter die verhouding is, hoe vatbaarder het dier is voor vochtverlies.
‘En er lijkt ook een grens te zijn aan waar je alles dat je in je hebt moet laten,’ vertelt Gamble. Veel kleine dieren hebben een kleinere schedel, of botten die overlappen. Bij sommige gaan zelfs hele organen verloren in de loop van de evolutie.
‘Het is alsof je van een groot huis naar een klein appartement verhuist, zonder dat je iets weg wilt doen. Dat moet allemaal ergens blijven,’ legt Gamble uit.
Opgepast B. nana
Helaas ziet de toekomst er voor de kleine kameleon somber uit. Het bergwoud waarin de hagedissen leven is al ernstig aangetast, vertelt Rakotoarison.
Veel mensen in deze regio zijn te arm om rijst of vlees te kopen, vertelt Scherz. Armoede en een groeiende populatie hebben ertoe geleid dat het regenwoud wordt gekapt om plaats te maken voor landbouw en veehouderij. Zo'n 94 procent van de ooit beboste grond op Madagaskar heeft te maken met ontbossing volgens de NASA.
Omdat de nieuwe kameleonsoort maar in een klein gebied voorkomt dat ook wordt bedreigd, is er geen twijfel dat het dier de status ‘ernstig bedreigd’ zal krijgen van de IUCN, de internationale organisatie voor het behoud van soorten. Het goede nieuws is dat het Sorata-massief onlangs werd opgenomen in een nieuw beschermd gebied op Madagaskar.
‘Het is allemaal goed en wel om te zeggen “Oh, ik hoop toch zo dat die mensen ophouden met het kappen van het oerwoud”’, zegt Scherz. ‘Maar tot de economische vooruitzichten van Madagaskar verbeteren is er geen enkele hoop voor de dieren daar, want mensen moeten eten.’
Intussen, zegt Gamble, herinnert elke nieuwe soort wetenschappers en het grote publiek eraan hoe mega-divers het eiland Madagaskar is.
‘Ik denk dat dit soort verhalen zo tot de verbeelding spreken omdat bij dit soort ontdekkingen je toch denkt: jeetje, het kan altijd nog weer kleiner,’ aldus Gamble.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
