COVID-19 is niet alleen een ziekte die mensen treft - dieren kunnen het ook krijgen. Tot dusverre zijn er katten, leeuwen, tijgers, nertsen en honden besmet geraakt. In januari bleken drie gorilla's in het San Diego Zoo Safari Park het virus te hebben. Dat was de eerste keer dat de ziekte werd vastgesteld bij primaten - uitgezonderd mensen.

De apen liepen de besmetting vermoedelijk op via een asymptomatische dierenverzorger. Ze herstelden van de ziekte, wat mede te danken was aan behandelingen. Winston, de 49-jarige leider van de groep die aan een onderliggende hartaandoening lijdt, liep een longontsteking op en kreeg antibiotica, hartmedicijnen en een vorm van immuuntherapie.

Wetenschappers vinden het niet vreemd dat grote apensoorten vatbaar zijn voor het coronavirus, gezien de overeenkomsten tussen mensen en onder meer gorilla's, chimpansees en orang-oetans. De vrees is nu dat deze dieren het risico lopen om in het wild COVID-19 te krijgen.

Uit een artikel dat werd gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift People and Nature blijkt dat dit risico reëel is.

Een onderzoeksteam analyseerde foto's van vóór de pandemie, die toeristen maakten van zichzelf met wilde berggorilla's in Oeganda, Rwanda en de Democratische Republiek Congo, de drie landen waar de apen voorkomen. De onderzoekers wilden zo een idee krijgen hoe dicht toeristen in de buurt komen van de bedreigde primaten. Ze ontdekten dat de meeste mensen op de foto's dichter bij de gorilla's stonden dan is toegestaan; de afstand is vaak zo klein dat overbrenging van virussen, zoals het coronavirus, mogelijk is.

‘We zagen dat de voorschriften niet altijd worden nageleefd. De gemiddelde afstand tussen toeristen en gorilla’s is in de afgelopen zeven jaar steeds kleiner geworden,’ vertelt Magdalena Svensson, die werkt aan de Britse Oxford Brookes University en die een van de auteurs was van het artikel.

De IUCN (International Union for Conservation of Nature), die de status van soorten in het wild bijhoudt, heeft richtlijnen opgesteld voor toeristen die op zoek gaan naar grote apen. Daarin wordt geadviseerd om minstens zeven meter afstand tot de dieren te houden en een mondkapje te dragen. Al in de tijd voor de pandemie namen Oeganda, Rwanda en de Democratische Republiek Congo de afstandsregel over, maar alleen in het laatste land werden ook mondkapjes verplicht gesteld.

Ook op dit moment is er sprake van ‘gorilla-toerisme’, hoewel wel minder dan voorheen en onder strengere voorwaarden. Maar Svensson waarschuwt dat er een grote kans bestaat dat de dieren COVID-19 oplopen als de regels in de toekomst niet strikter worden en beter worden gehandhaafd.

‘Het is niet onze bedoeling om een einde te maken aan gorillatoerisme, of om te voorkomen dat mensen deze geweldige dieren niet meer kunnen zien, maar we willen wel dat het voor iedereen zo veilig mogelijk is,’ stelt ze.

Besmetting mogelijk

Toerisme is belangrijk voor het behoud van apensoorten. Het levert geld op dat nodig is voor de bescherming van de dieren en voor de lokale economie. Daarnaast voorkomt toerisme stroperij, doordat bezoekers en parkwachters naar de gebieden komen waar de dieren leven en doordat de lokale bewoners er dan belang bij hebben om te zorgen dat de apen gezond en wel zijn.

Maar doordat we genetisch veel op de apen lijken, brengen mensen regelmatig ziekten aan de dieren over, van E. coli tot schurft en van giardiasis tot longontsteking.

Met name luchtwegaandoeningen zijn een probleem. Verschillende ziekteverwekkers die bij mensen niet meer dan een verkoudheid veroorzaken, zijn levensbedreigend voor apensoorten. Voor sommige populaties zijn dergelijke virussen zelfs de belangrijkste doodsoorzaak. Zo stierven in 2016 en 2017 25 chimpansees uit één enkele groep in het Kibale National Park in Oeganda aan een uitbraak van verschillende verkoudheidsvirussen en raakte 44 procent van de 205 dieren in de groep besmet.

‘Hoogstwaarschijnlijk kunnen alle grote en veel van de kleinere apensoorten het coronavirus krijgen en er ziek van worden,’ aldus epidemioloog Tony Goldberg van de Amerikaanse University of Wisconsin.

Als gorilla’s die in het wild leven besmet raken met corona, zijn de gevolgen zo goed als zeker ernstiger dan bij de dieren die in gevangenschap leven in de San Diego Zoo, waar ‘de veterinaire zorg uitstekend is’, voegt hij daaraan toe. ‘De ziekte zou zich vermoedelijk snel verspreiden onder de gorilla-families, die altijd bij elkaar zijn.’

Creatief onderzoek

Svensson en haar collega's wilden weten in hoeverre mensen die gorilla's willen zien zich houden aan de IUCN-regels. Vanwege de huidige reisbeperkingen gebruikten ze Instagram om meer te weten te komen over het gedrag van toeristen in de praktijk. ‘We proberen creatief te werk te gaan en onderzoek te doen dat bijdraagt aan het behoud van de grote apen, zelfs als dat op afstand moet,’ aldus Svensson.

Een zoektocht naar de hashtags #gorillatrekking en #gorillatracking leverde 858 selfies op met berggorilla's, die tussen 2013 en 2019 waren gepost. Svensson en een van haar collega's schatten onafhankelijk van elkaar de afstand tussen de gorilla en de persoon op de foto's. Als hun schattingen significant van elkaar verschilden, vroegen ze een derde collega om de afstand in te schatten.

De resultaten van het onderzoek geven weliswaar geen volledig beeld van het gedrag van alle toeristen die in de buurt komen van de circa duizend berggorilla's die momenteel nog in het wild leven, maar het ziet er naar uit dat een aanzienlijk deel van de mensen zich niet aan de regels houdt. Op 86 procent van de 858 selfies was de afstand tussen de gorilla en de persoon minder dan vier meter. Op slechts drie procent van de foto's was sprake van de voorgeschreven zeven meter. Er waren 25 foto's waarop mensen de dieren zelfs aanraakten.

Het lijkt erop dat mensen de apen steeds dichter benaderen: in de loop van de zes jaar die het onderzoek besloeg, nam de afstand tussen mensen en gorilla’s met ongeveer een meter af.

De onderzoekers keken ook naar het gebruik van mondkapjes op de selfies. In Congo, waar ze verplicht zijn, bleek 65 procent van de mensen er een te dragen. In Oeganda en Rwanda, waar gebruik van een mondkapje niet vereist is, droeg geen van de selfiemakers er een. Nu het veldonderzoek en het wildedierentoerisme langzaamaan weer op gang komen, stellen zowel Rwanda als Oeganda de mondkapjes nu verplicht. Bovendien hebben ze de verplichte afstand verhoogd van zeven naar negen meter. Het is niet duidelijk of deze gewijzigde regelgeving permanent is. (Tijdens National Geographic Expeditions waarbij de bezoekers grote apen gaan bezichtigen worden de gezondheids- en veiligheidsvoorschriften van de betreffende overheid in acht genomen.)

‘Het is toe te juichen dat de auteurs van het artikel zich hebben gerealiseerd dat selfies te weinig worden gebruikt als gegevensbron,’ aldus Goldberg, die niet bij het onderzoek betrokken was. ‘Het is heel moeilijk om via interviews met toeristen of gidsen correcte data te verkrijgen over het contact met wilde apen. Foto's kunnen verschillende aspecten van het toerisme blootleggen die anders niet naar voren zouden komen.’

Een mogelijkheid tot verandering

De problemen die uit het selfie-onderzoek naar voren komen doen zich niet alleen bij gorilla's voor, voegt Goldberg daar nog aan toe. In 2018 ging een van zijn afstudeerstudenten, Darcey Glasser, mee met 101 excursies naar chimpansees in Oeganda. Zij nam meer dan negenhonderd keer waar dat toeristen rond de chimpansees gedrag vertoonden waarmee ze mogelijk een ziekte zouden kunnen verspreiden, zoals hoesten, niezen, plassen of spugen. Glasser zag bovendien duizenden momenten waarop toeristen boomstammen en takken aanraakten waar chimpansees ook mee in contact konden komen. Hoewel het momenteel niet verboden is om bomen aan te raken, is het wel een van de manieren waarop ziekten kunnen worden overgebracht en die zou kunnen worden teruggebracht door strengere voorschriften, zo luidde de conclusie van Glasser.

Svensson zegt dat ze hoopt dat de coronapandemie bijdraagt tot betere regelgeving en handhaving voor primatentoerisme. Inmiddels zijn mondkapjes ingeburgerd geraakt en ze zouden gemakkelijk verplicht kunnen worden gesteld bij het bekijken van apen.

Dierenarts Gladys Kalema-Zikusoka die in Oeganda ook Conservation Through Public Health oprichtte, een non-profitorganisatie die zich inzet voor de co-existentie van mensen, gorilla's en andere diersoorten, hoopt ook dat er door COVID-19 dingen ten goede zullen veranderen.

‘De resultaten uit dit onderzoek kunnen worden toegepast voor het scheppen van een cultuur van verantwoord toerisme op het gebied van gorilla's, chimpansees en orang-oetans, die ook voor andere primaten kan worden toegepast,’ stelt zij.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com