Toen in 2020 in korte tijd honderden savanneolifanten (Loxodonta africana) het loodje legden in de Okavangodelta in Botswana, gingen bij parkopzichters alle alarmbellen af. In rap tempo liep het dodental op: van enkele tientallen in maart tot meer dan 350 dieren in juli van datzelfde jaar.

Kort daarna werd de puzzel nog ingewikkelder: in slechts drie weken tijd stierven net over de grens, in het noordwesten van Zimbabwe, nog eens 34 dieren. ‘Het ging zo snel,’ zegt dierenarts Chris Foggin, die de olifantenkadavers in Zimbabwe onderzocht. ‘Dat maakte het nog rampzaliger.’ Diezelfde Foggin leidde het onderzoek dat antwoord moest geven op de belangrijkste vraag: waaraan waren de olifanten overleden?

Geen stroperij of vergiftiging

Een groot deel van de 350.000 savanneolifanten leeft in de Kavango-Zambezi Transfrontier Conservation Area (KAZA), een gebied dat vijf landen overstijgt: Zambia, Namibië, Botswana, Zimbabwe en Angola. Een onbekende, snel om zich heen grijpende ziekte zou grote gevolgen hebben voor hun voortbestaan.

Een aantal oorzaken kon snel worden uitgesloten. De slagtanden van de overleden dieren waren intact, en dus lag stroperij niet voor de hand. Ook vergiftiging werd onwaarschijnlijk geacht door onderzoekers. Er werden in de buurt immers geen dode aasdieren aangetroffen die zich tegoed hadden gedaan aan de kadavers, zoals gieren.

Een nieuwe bacterie

Nu wijst nieuw onderzoek, dat in oktober 2023 werd gepubliceerd in Nature Communications, in een andere richting: Bisgaard taxon 45, een bacterie die nog niet eerder was aangetroffen bij olifanten en bloedvergiftiging veroorzaakt.

Bisgaard taxon 45 is verwant aan Pasteurella multocida, een bacterie die evengoed bloedvergiftiging kan veroorzaken, maar vooral bij runderen voorkomt. In 2015 kostte de ziekmaker de kop aan tweehonderdduizend bedreigde saiga-antilopen in Kazachstan.

Het opsporen van Bisgaard taxon 45 was niet eenvoudig. Wetenschappers onderzochten zo veel mogelijk olifantenkadavers. Eerst door bloedmonsters te verzamelen om te bekijken of miltvuur de oorzaak was, later door de dieren uitgebreider te onderzoeken.

Waarom is Bisgaard taxon 45 zo dodelijk?

Een van de belangrijkste conclusies was dat de olifanten een vergrote lever en milt hadden en kampten met bloedingen in meerdere organen, allebei signalen die wijzen in de richting van bloedvergiftiging. Met een vervolgonderzoek werd vastgesteld dat Bisgaard taxon 45 inderdaad de boosdoener was.

Bacteriën zorgen vaak pas voor gevaar bij bijzondere omstandigheden, bijvoorbeeld wanneer de gastheer een verzwakt immuunsysteem heeft, of wanneer ze via een wond in de bloedbaan terechtkomen, zegt microbioloog Arnoud van Vliet, coauteur van de studie en senior docent aan de School of Veterinary Medicine van de University of Surrey in het VK.

Ook omgevingsfactoren, zoals hitte en gebrek aan voedsel en water, kunnen ervoor hebben gezorgd dat Bisgaard taxon 45 leidde tot dodelijke bloedvergiftiging bij de olifanten in Zimbabwe, zegt Foggin. Met het vooruitzicht dat een groot deel van Afrika heter en droger zal worden, voorspelt Foggin dat ‘de bacterie in de toekomst voor meer sterfgevallen gaat zorgen.’ Daarom is het volgens hem ‘van groot belang om dode olifanten te blijven onderzoeken en te achterhalen wat hun doodsoorzaak is.’