De Schotse Hooglanden zijn een lust voor het oog. Glooiende heuvels en indrukwekkende bergen sieren het landschap, dat miljoenen jarenlang is gepolijst door gesteente en ijs. Tussen de grillige bergkammen liggen uitgesleten karen: nissen die zijn ontstaan door glaciale erosie.
Het is een gebied met twee gezichten. Aan het eind van de zomer is deze plek gehuld in het koninklijk paars van de bloeiende struikheide, het blauw en rood van diverse bosbessen en het tere groen van de kruipwilg en wilde gagel.
Kom je een paar weken later, dan kan er zomaar een dik pak sneeuw liggen dat door windvlagen van zo’n honderd kilometer per uur over de ijzige hoogvlakten is uitgestrooid. Dit is het domein van de sneeuwhaas, een klein zoogdier dat ook op de toendra’s en in het hooggebergte en de poolstreken van Eurazië is te vinden.
Zo’n 99 procent van de sneeuwhazen in het Verenigd Koninkrijk leeft in Schotland, waarvan de meeste in de Grampian Mountains, een ruige bergketen in het noordoosten van het land.
Maak kennis met de Schotse sneeuwhaas
Het is winter. Ik maak stampend door de sneeuw een lange wandeling door de Cairngorm Mountains wanneer uit het niets een alpensneeuwhoen opstuift. Luidruchtig maakt het dier kenbaar dat ik zijn rust verstoor.
Tip: Schrijf je in voor de Masterclass Reisjournalistiek van National Geographic
Een groepje witte hazen vlucht een kaar in. De lichtvoetige dieren duiken langs de wanden van de holte naar beneden, waar ze behendig keren en moeiteloos doorglijden naar de andere kant.
Sneeuwhazen zoeken beschutting in legers: ondiepe uithollingen in dichte begroeiing of op berghellingen. Diep ineen gedoken zitten ze er soms dagenlang een sneeuwstorm uit met hun zwartgepunte oren plat in de nek.
Af en toe komen ze overeind om wat te rekken of te grazen op de winterharde heide, om daarna weer snel hun veilige plekje op te zoeken.
De sneeuwhaas is de enige inheemse haasachtige in het Verenigd Koninkrijk. De dieren hebben meerdere trucs om de barre Schotse omstandigheden te overleven.
Leestip: Dit zijn de 5 mooiste treinreizen door Schotland
Zo gaan ze elk najaar, wanneer de temperatuur daalt, in de rui. Eerst kleuren de poten wit, daarna stukje bij beetje de romp. Uiteindelijk maakt hun zachte, bruine zomervacht plaats voor een dikke, beter isolerende winterpels in stralend wit of duifgrijs.
Sneeuwhazen zijn zo geëvolueerd dat ze het hele jaar door naadloos opgaan in hun omgeving. Maar nu de aarde opwarmt, lijkt daar verandering in te komen.
Averechts effect
Sneeuwhazen behoren tot de slechts 21 soorten vogels en zoogdieren die meekleuren met de seizoenen. Bijna allemaal leven ze in besneeuwde gebieden, zegt Marketa Zimova, biologiedocent aan de Amerikaanse Appalachian State University.
In Schotland veranderen naast de sneeuwhaas alleen de hermelijn, een kleine jager, en het alpensneeuwhoen tweemaal per jaar van kleur.
De dikke, camouflerende wintervacht houdt de sneeuwhazen warm én uit het zicht van roofdieren als vossen, hermelijnen en steenarenden. Maar in de huidige, snel veranderende weersomstandigheden is een witte vacht zowel een vloek als een zegen.
In de Schotse heuvels schommelen de temperaturen vaak van dag tot dag. Op zachte dagen, met slechts een paar flarden sneeuw in het natte, zwarte veenland, steken de hazen fel af tegen de donkere heide.
Dit gevaar is niet nieuw, maar uit recent onderzoek onder leiding van Zimova blijkt dat de ruitijd van de Schotse sneeuwhaas door klimaatverandering niet meer gelijkloopt aan de seizoenen.
Het aantal dagen dat het land met een laagje sneeuw is bedekt, neemt snel af: tussen 2010 en 2020 viel de eerste laag herfstsneeuw gemiddeld vier dagen later dan in de jaren zestig.
Een gemiddelde temperatuurstijging van ruim 0,1 graad per decennium leidde tot langere perioden zonder sneeuwdek. Al met al lopen de hazen nu 35 dagen per jaar uit de pas met het landschap dat ze omgeeft.
Bestemming onbekend
De precieze gevolgen zijn nog onbekend, zegt populatiebioloog Scott Newey. Hij bestudeert sneeuwhazen voor de Schotse tak van de Game & Wildlife Conservation Trust. Volgens Newey is het een uitdagende soort om goed in beeld te krijgen, mede door de sterk wisselende populatie.
Waar het ene jaar slechts enkele hazen per vierkante kilometer worden aangetroffen, kan het aantal in een paar jaar tijd oplopen tot ruim honderd – en weer net zo snel afnemen. Het voedselaanbod en de aan- of afwezigheid van parasieten lijken hierin een belangrijke rol te spelen.
De aantallen lopen dusdanig uiteen dat het enorm lastig is om de impact van factoren als klimaatverandering vast te stellen. Onderzoek naar de Amerikaanse haas in Noord-Amerika biedt enig inzicht voor de langere termijn.
Voor deze soort is nu precies berekend ‘hoe kostbaar’ de wanverhouding is tussen camouflage en omgeving, zegt Zimova. Draagt een Amerikaanse haas zijn witte wintervacht tegen een sneeuwvrije achtergrond, dan neemt de kans dat hij door een roofdier wordt opgejaagd en gedood met zeven tot veertien procent toe.
Leestip: Voor deze dieren is camouflage een koud kunstje
‘Dat lijkt misschien niet zo veel,’ zegt hij, ‘maar het kan grote gevolgen hebben.’ Zoals zo veel wilde dieren op onze opwarmende planeet zal ook de Schotse sneeuwhaas zich moeten aanpassen om te overleven. Er is nog geen bewijs gevonden dat hij dat ook doet.
De jacht op de sneeuwhaas
Toch lijkt de verhoogde kans om ten prooi te vallen aan een vos, roofvogel of hermelijn niet het grootste gevaar voor de sneeuwhaas. Dat is, of was in elk geval tot kortgeleden, de mens.
Gedurende tientallen jaren waren grote lappen grond in de bergen voor landeigenaren het decor van de jacht op het Schotse sneeuwhoen. Gecontroleerde branden veranderden de heuvels in een contrastrijk mozaïek: zwart geblakerde, verschroeide velden staken scherp af tegen lapjes nieuw ontluikende natuur en dichte begroeiing.
In deze combinatie van ecosystemen leek niet alleen het vederwild te gedijen, maar ook de sneeuwhaas. Lange tijd werd er alleen recreatief gejaagd op de haas, maar rond de eeuw wisseling begon een aantal particuliere land beheerders een klopjacht op het dier.
In het seizoen 2016-’17 werden in totaal ruim 33.500 hazen afgemaakt. De vrees bestond dat de hazen een door teken verspreide ziekte zouden overbrengen op het Schotse sneeuwhoen – wat wetenschappelijk niet is aangetoond.
Drastische afname
In 2018 laadde het altijd al controversiële debat over het afschieten van hazen opnieuw op toen Adam Watson, onafhankelijk ecoloog en bergbeklimmer, stelde dat het aantal sneeuwhazen in het heuvelachtige noordoosten van het land, waar op het Schotse sneeuwhoen wordt gejaagd, was gedaald tot minder dan één procent van de populaties van midden jaren vijftig.
Op dit moment zijn er zo’n 135.000 sneeuwhazen in Schotland, maar onderzoekers blijven erop hameren dat dit slechts een grove schatting is: het werkelijke aantal zal ergens tussen de 81.000 en 526.000 liggen.
Leestip: Waarom inktvissen zo goed zijn in camouflage
Uit angst dat het aantal hazen nog verder afneemt, stelde het Schotse parlement in maart 2021 een vergunningsplicht in voor de jacht op het dier. De gevolgen van deze maatregel zijn nog niet bekend. Daar is het nog te vroeg voor, zegt Newey, die al twintig jaar op zoek is naar de beste manier om de ondoorgrondelijke dieren te monitoren.
Een unieke ervaring
Het is geen wonder dat het lastig is om de populaties te volgen. Ook als wandelaar zie je de hazen, schuilend tussen de heide, gemakkelijk over het hoofd. Een aantal zomers geleden had ik geluk toen er vlak voor mijn ogen een sierlijke haas uit het struikgewas sprong.
Even bleef hij rechtop zitten, om er vervolgens met lange, weloverwogen sprongen vandoor te gaan: een geelbruin silhouet tegen een geelbruine achtergrond. Na een korte pauze verdween hij weer onzichtbaar in het kreupelhout. Alsof hij er nooit was geweest.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
