Het is een uur rijden van Amsterdam tot diep in de Kop van Noord-Holland, een rit waarbij de drukke ringweg geleidelijk plaatsmaakt voor bermloze B-wegen. De laatste kilometers geeft een tractor het tempo aan. Een landschap van akkers, sloten en boerderijen trekt voorbij.
Op de parkeerplaats staat fotograaf Loek Buter al klaar. Hij weet de weg – de caravan en twee grote circustrailers zijn vanaf de openbare weg niet te zien. Als we het kampement naderen, wordt de stilte van het platteland doorbroken door de stem van een Duitse nieuwslezer.
Buter loopt naar de caravan en bonst op de deur. ‘Maxy?’ Er klinkt gestommel. Een kleine, robuuste vrouw met felrood haar doet open. ‘Kom binnen,’ roept ze boven het tv-geluid uit.
Dierentemmer van beroep
Voordat ze in de Hollandse polder terechtkwam, reisde Maxy Niedermeyer (80) als dierentemmer de wereld rond. De geboren Duitse werkte zestig jaar voor reizende circussen, waaronder het staatscircus van de Sovjet-Unie.
Haar acts met beren, leeuwen en tijgers trokken volle tenten. ‘Een publikum van duizenden mensen,’ zegt Maxy. Ze brengt haar handen samen in een geluidloos applaus. ‘De sfeer was geweldig.’
Tijden veranderen. In 2014 komt haar carrière tot een abrupt einde. Na een show in Italië bezoekt een groep ambtenaren het circus, vertelt Maxy. ‘Ze zeiden dat de acts met dieren moesten stoppen.’ In één klap verliest ze haar inkomen.
Een deel van haar dieren moet ze verkopen; een van de beren kan terecht in een Duitse dierentuin. Met haar man Marcello en haar laatste twee dieren, tijger Diana en bruine beer Natascha, reist ze naar Nederland. ‘Het enige land waar ik een plek vond voor Diana.’
De tijger wordt opgevangen in Dierenpark Hoenderdaell in Noord-Holland, maar Maxy weigert haar beer af te staan. Na overleg met een natuurhulpcentrum en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland besluit het dierenpark dat opvang voor Natascha geen goed idee is: de beer is te zwak, de band met haar verzorger te sterk.
Maxy mag met Natascha op een veldje buiten het park wonen, zolang ze nog leeft. ‘Niemand had verwacht dat ze het nog zeven jaar zou volhouden,’ zegt Maxy met een lach, die snel vervaagt. ‘Nu is er geen Natascha meer.’
Een bijzonder leven
Al zeven jaar gaat Buter regelmatig bij Maxy op bezoek. Hij ontmoette haar via kennissen, kort na haar aankomst in Nederland. ‘Als fotograaf ben ik altijd op zoek naar eigenaardige dingen, en hier trof ik een vrouw aan met een gepensioneerde circusbeer,’ zegt hij. Het duurde niet lang voor Maxy hem toestond foto’s te maken van het duo.
Tip: Schrijf je in voor de Masterclass Fotografie en leer van National Geographic-fotografen
‘Ze dacht dat het misschien de laatste winter voor Natascha zou zijn,’ herinnert Buter zich. ‘Ik denk dat ze het een fijn idee vond dat zij en haar beer nog een keer samen werden vastgelegd. Ik gaf haar afdrukken van mijn foto’s, die ze opborg in haar albums.’
Buter kwam meerdere keren per jaar langs. ‘Er ging een wereld voor me open. Maxy vertelde over haar circusfamilie, over de plekken waar ze optrad en over de dieren die ze had getraind. Ze kwam over als een krachtige vrouw.’
Als Maxy de vraag krijgt wanneer haar carrière in het circus begon, moet ze lachen. ‘Begon? Ik ben in het circus geboren,’ zegt ze. ‘Van kinds af aan ken ik niets anders.’ Met theatrale handbewegingen beschrijft ze haar jeugd.
Ze vertelt hoe haar ouders na de Tweede Wereldoorlog naar Oost-Duitsland trekken, waar de platgebombardeerde steden een grote indruk op haar maken. Hoe ze toch nog twijfelt tussen een carrière als dierenarts of als dierentemmer. Hoe haar jongere zusje op negenjarige leeftijd overlijdt aan botkanker.
Leestip: Een beer van een beer: hoe de holenbeer kon uitsterven
Datzelfde jaar, in 1952, staat Maxy voor het eerst met dieren in een circuspiste. Ze assisteert haar moeder tijdens een act van Circus Barlay in Rudolstadt, in de voormalige DDR. ‘De minimumleeftijd om in het circus op te treden was veertien en ik was nog maar elf. Maar ik was groot voor mijn leeftijd.’
Omdat ze nog geen kostuum heeft, treedt Maxy op in haar schooluniform. Tijd om met de dieren te repeteren, is er niet. ‘De beren accepteerden mij zonder training,’ zegt ze. ‘De andere circusartiesten konden het niet geloven.’
Vanaf dat moment wil ze haar plek in de piste niet meer afstaan. Van haar moeder leert ze het vak en op haar achttiende krijgt ze de eerste beer die ze helemaal zelf traint: Dagmar, de moeder van Natascha.
De speciale band tussen mens en circusbeer
Soms komt Maxy moeilijk uit haar woorden. Ze valt stil of vult haar Engelse verhaal aan met flarden Duits of Italiaans. ‘Mi manca,’ zegt ze zodra het over Natascha gaat, ‘Ik mis haar’.
Maxy neemt elke dag medicatie voor onder meer hernia, diabetes en reuma – kwalen waarmee ook haar beer kampte.
‘Vanaf de dag dat ze in Bulgarije werd geboren, waren we samen. We hadden hetzelfde karakter.’ Maxy slaat haar handpalm tegen het voorhoofd. ‘Een hard hoofd. En veel discipline.’
Natascha stierf in mei 2021, 43 jaar oud. ‘Ik zag nooit eerder een beer zo oud worden,’ zegt Maxy. Ze weet zeker dat dit komt doordat Natascha die laatste zeven jaar bij haar kon blijven. Tijger Diana, die naar het opvangcentrum ging, stierf er enkele maanden later.
‘Ze zouden Natascha in een kooi stoppen. Dat is niks voor haar.’ Maar, de berin leefde toch ook haar hele leven in een circustrailer? Dat ziet Maxy anders. ‘Ze had niet zo veel ruimte als in het wild,’ erkent ze. ‘Maar ik wandelde vaak buiten met haar en gaf haar het beste eten. Ik heb zo mijn best gedaan.’
Leestip: Oorlog in Oekraïne: wat gebeurt er met achtergebleven huisdieren?
Plukjes berenhaar kleven nog aan de tralies van Natascha’s trailer, die nu leeg naast de caravan staat. ‘Daar sliep ze,’ zegt Maxy, wijzend naar een houten hok achter in het verblijf. ‘Het was gevuld met stro.’
Ze laat zien hoe een deel van de stalen constructie kon worden uitgeschoven, zodat de beer toegang had tot een omheinde buitenplaats. ‘En onder deze metalen plaat zit een kuip. Die vulden we met water, zodat ze kon badderen. Natascha was gek op water.’
De wereld van de circusdieren
Een ijsbeer doet een handstand. Een groep beren rijdt in een wagentje door de circuspiste. De zwart-witfoto’s in Maxy’s albums komen vandaag de dag surrealistisch over. Wat vijftig jaar geleden in volle circustenten werd toegejuicht, beschouwen de meeste Europeanen nu als onaanvaardbaar dierenleed.
‘Mensen zeggen wel dat dieren vrij moeten zijn, maar ze zijn niet bereid daarvoor ruimte om te geven.’ – Maxy, dierentemmer.
Onderzoek heeft meermaals aangetoond dat dieren in sommige circussen te maken hadden met verwaarlozing of zelfs zware mishandeling. Daarbovenop is er het grotere vraagstuk: is het ooit verantwoord om een wild dier in gevangenschap te houden, ongeacht van hoe het wordt behandeld?
In het wild hebben dieren ook problemen, brengt Maxy daartegenin. ‘Mensen zeggen wel dat dieren vrij moeten zijn, maar ze zijn niet bereid daarvoor ruimte op te geven. Alle natuur wordt vervangen door steden en plantages. Waar is nog plek voor olifanten of apen?’
Om wilde dieren echt te kunnen helpen, moet onze mentaliteit veranderen, vindt Maxy. ‘We moeten leren de ruimte met dieren te delen, in plaats van onze werelden te scheiden – niet alles is alleen van ons.’
Leestip: Van huisdier tot bosbewoner: de Siberische grondeekhoorn ontsnapte uit gevangenschap
Hoewel ze weet van circussen waar dieren structureel werden mishandeld, gelooft ze dat het om een minderheid ging. Zelf zweert Maxy dat ze haar dieren nooit heeft geslagen. ‘Sla je een dier, dan wordt het bang,’ legt ze uit. ‘Om dieren te trainen, moet je vertrouwen opbouwen. Kus me, zeg ik tegen ze. Ze zouden me toch niet kussen als ze bang waren?’
Niet alle dieren deelden die geweldloze filosofie, zo blijkt wanneer Maxy haar mouw oprolt en een arm vol krassen blootlegt. Ze wijst naar een stervormig litteken op haar bovenarm. Een bijtwond van een beer, zegt ze. ‘Ik lette niet goed op, mijn reflexen waren nog niet getraind.’ Ze haalt haar schouders op. ‘Als je met messen werkt, kun je je snijden.’
Een genuanceerder beeld
Met enige scepsis begon Buter aan zijn project, maar hij raakte gefascineerd door de band tussen de vrouw en haar beer. ‘Maxy heeft zelf geen kinderen, en het werd me duidelijk dat ze Natascha als een dochter zag,’ zegt hij.
‘Ik zag haar verdriet bij het overlijden van haar tijger, en daarna bij het sterven van haar beer. Ik zag in hoe goed hun relatie was, en geloof dat zo’n dier ook echt gehecht raakt aan een verzorger.’
De fotograaf hoopt dat zijn werk kan bijdragen aan een genuanceerder beeld van de wijze waarop circusdieren werden behandeld. ‘Ik denk dat circussen vroeger een manier waren om mensen in contact te brengen met wilde dieren, vergelijkbaar met zoals bioloog Freek Vonk dat nu doet,’ zegt Buter.
‘Ik vind niet dat dieren terug naar circussen moeten,’ benadrukt hij. ‘Maar ik durf wel te zeggen dat Natascha liefdevol werd verzorgd en een mooi leven heeft gehad.’
Afscheid nemen van de polder
De caravan van Maxy is bijna leeg. Ze verhuist over een week naar een appartement. ‘Altijd warm water. Altijd elektriciteit,’ zegt ze triomfantelijk tegen Buter. ‘Er is zelfs een lift! Je moet in het voorjaar maar op bezoek komen.’
Wanneer Buter even naar buiten gaat om foto’s te maken, verandert Maxy van toon. ‘Geen optredens, geen caravan, geen dieren,’ zucht ze. Ze tikt op het tafelblad met haar vingers, die door artritis zijn vervormd tot puntige klauwen. ‘Het is te veel verandering. Ik probeer positief te blijven, maar ik had het hier altijd fijn.’
Ze veert op en kijkt uit het raampje van haar caravan. ‘Ik weet dat Natascha er al acht maanden niet meer is, maar soms denk ik dat ik haar hoor,’ zegt ze. ‘Als ik haar ketting hoorde rinkelen, ging ik meteen naar buiten om te kijken wat ze nodig had. Het is mijn tweede natuur.’
Wanneer Maxy mee naar buiten loopt om gedag te zeggen, valt haar oog op een stapel metalen krukken naast de trailer. ‘Dat zijn de rekwisieten van Diana en Natascha,’ zegt ze. ‘Als ik er nu naar kijk, voel ik alleen nog pijn.’
Ze begint zachter te praten. ‘Vanaf volgende week slaap ik in een nieuw appartement,’ vertelt ze. ‘Geen caravan, geen dieren, alleen nog tweedehands IKEA-meubels. Ik moet maar een hond nemen.’ Ze draait zich om en kijkt uit over de velden. ‘Het uitzicht was mooi hier.’
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
