Duizenden eeuwen lang leefden er Neanderthalers in Europa, en in die lange periode moesten ze op hun tellen passen. Op het continent leefden namelijk ook mammoeten, wolharige neushoorns en sabeltandtijgers, en zelfs de grotten die de verwanten van de moderne mens soms opzochten om in te schuilen, waren vaak bezet door holenberen, waarvan een volwassen exemplaar een gewicht van negenhonderd kilo kon bereiken.

Tegenwoordig wordt er nog steeds verwoed gedebatteerd over de vraag waarom deze grote dieren uiteindelijk allemaal uitstierven. Sommige wetenschappers denken dat ze ten prooi vielen tijdens de piek van de laatste ijstijd, het Pleniglaciaal, dat rond 26.500 jaar geleden een koudedieptepunt bereikte. Andere experts stellen dat de dieren verdwenen door toedoen van een nieuwe mensensoort met een gave voor de jacht op groot wild: Homo sapiens.

Uit nieuw onderzoek over holenberen, dat in het tijdschrift Scientific Reportsis gepubliceerd, komt naar voren dat de mens zeer waarschijnlijk een cruciale rol in de verdwijning van de holenbeer heeft gespeeld.

“Als wij niet naar Europa zouden zijn getrokken, zou ik niet weten waarom er vandaag de dag geen holenberen zouden zijn,” zegt Hervé Bocherens, een paleobioloog van de Universität Tübingen die de holenbeer al dertig jaar bestudeert en een van de auteurs van de nieuwe studie.

In sommige opzichten kunnen de resultaten een voorbode zijn van wat er nu met de bruine beer gebeurt, die momenteel een stabiele populatie heeft maar met uitsterving kan worden bedreigd door conflicten met de mens in een opwarmende en steeds dichtbevolkter wereld. (Ontdek waarom de moderne bruine beer sporen van de holenbeer in zijn DNA heeft.)

Clan van de holenbeer

Bocherens en een team van onderzoekers onder leiding van Verena Schuenemann van de Universität Zürich verzamelden de resten van 59 holenberen die in heel Europa zijn gevonden en onttrokken mitochondriaal DNA of mtDNA aan de gefossiliseerde botten ervan. Deze kleine stukjes genetisch materiaal worden alleen van de moeder van een dier geërfd en kunnen licht werpen op relaties tussen dieren waarvan de resten op diverse locaties zijn gevonden. Maar het belangrijkste is dat mtDNA ook iets kan vertellen over de omvang van de populaties in het verre verleden.

“Uit modellen van het genenmateriaal van populaties blijkt dat hoe diverser het mtDNA in fossielen uit één en dezelfde periode is, des te groter de populatie in die tijd moet zijn geweest. En op grond daarvan kunnen we een schatting maken van het aantal holenberen dat op zeker moment moet hebben geleefd,” legt Bocherens uit.

Nadat de wetenschappers hun analyses hadden verricht, bleek uit de gegevens dat de populatie holenberen zo’n 40.000 jaar geleden in aantal begon terug te lopen – lang vóór het begin van de laatste ijstijd. Dat betekent ook dat holenberen ook eerdere perioden hebben doorstaan waarin de temperaturen sterk daalden. Hun neergang begon rond de tijd dat de moderne mens zich over het Europese continent begon te verspreiden.

“Er zijn bewijzen dat de moderne mens al eerder in Europa was gearriveerd,” zegt Bocherens. “Maar voor zover wij weten werd het continent pas echt bevolkt rond de tijd dat de populatie holenberen achteruit begint te lopen.”

Hoewel de holenbeer waarschijnlijk ook werd gedood door Neanderthalers, is het waarschijnlijk dat moderne mensen geavanceerder jachttechnieken gebruikten en zich ook vaker in grotten waagden waar de beren huisden, zegt Bocherens. Al snel werden anatomisch moderne mensen veel talrijker dan de Neanderthalers ooit waren geweest, wat het lot van de holenbeer bezegelde.

Met de analyse is de “maximale hoeveelheid informatie uit mtDNA-gegevens,” gehaald, zegt Michael Knapp, een paleobioloog die nu is verbonden aan de University of Otago in Nieuw-Zeeland. Knapp was niet betrokken bij de nieuwe studie maar publiceerde eerder een artikel waarin hij op basis van een beperktere hoeveelheid gegevens tot een soortgelijk resultaat kwam.

Berenbenodigdheden

Het is waarschijnlijk dat mensen de holenbeer niet alleen doodden om zijn vlees maar ook om zijn vel of omdat ze het dier als een dreiging ervoeren. Toen er steeds meer mensen in Europa kwamen, moet het voor holenberen moeilijk zijn geweest om naar mildere streken uit te wijken toen het kouder werd of om genoeg plantaardig voedsel te vinden om te overleven. Resterende populaties zullen waarschijnlijk in de uithoeken van Europa hebben overleefd, zoals in de Italiaanse Alpen, waar de meest recente fossiele resten van deze dieren uit de tijd rond 24.000 jaar geleden stammen.

“Maar naarmate deze populaties geïsoleerder raakten, werden ze genetisch ook steeds armer, omdat het voor deze dieren moeilijker werd om van de ene naar de andere populatie te trekken en daar paringspartners te vinden,” zegt Bocherens. Daardoor kunnen hun nakomelingen steeds zwakker en kwetsbaarder voor ziekten zijn geworden.

Intussen hebben bruine beren het tot in onze tijd overleefd, misschien omdat ze kleiner werden en er een flexibeler dieet op nahouden, onder andere van vlees dat door roofdieren werd achtergelaten. Toch is de neergang van de holenbeer volgens Bocherens ook een waarschuwing wat betreft het voortbestaan van de bruine beer.

“Ten eerste laat dit verhaal zien dat de meest geïsoleerde populaties het kwetsbaarst zijn en dat we er alles aan moeten doen om de paring van afzonderlijke beren uit verschillende populaties mogelijk te maken, ook als dat betekent dat we dieren zelf moeten transporteren,” zegt zij.

Nog belangrijker is volgens haar dat het klimaat opnieuw drastisch verandert, ditmaal door toedoen van Homo sapiens, waardoor het niet voldoende is om natuurreservaten te hebben waarin deze dieren hun gang kunnen gaan. In een wereld waarin ook in afgelegen gebieden steeds meer wegen, spoorlijnen, hekken en gebouwen worden opgericht, moeten we ervoor zorgen dat bruine beren kunnen blijven rondtrekken om hun populaties gezond en divers te houden.

“Soorten kunnen de klimaatverandering misschien overleven als ze de veranderende temperaturen bijhouden en volgen,” zegt Bocherens. “Maar zoals het voorbeeld van de holenbeer laat zien, kan klimaatverandering een groot probleem worden als je je niet kunt verplaatsen.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com