Je bent buiten voor je dagelijkse blokje om. Je ziet een mondkapje op de grond liggen. Niet veel mensen willen het ding aanraken dat mogelijk de met virus besmette adem van iemand anders heeft afgeschermd. Dus blijft het liggen tot het wegwaait. De gevolgen van dat probleem zijn zichtbaar over de hele wereld, van parkeerplaatsen bij supermarkten tot stranden op onbewoonde eilanden.
Vaccins tegen COVID-19 werden in recordtempo ontwikkeld. Maar nu blijkt dat tegen de rommel uit het pandemietijdperk frustrerend weinig te doen valt.
Een jaar geleden werd het niet als een urgent probleem gezien dat wegwerpmondkapjes, -handschoenen en -doekjes voor wereldwijde milieuvervuiling zouden zorgen. Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) werden als cruciaal beschouwd om de verspreiding van COVID-19 tegen te gaan. Niemand kon zich voorstellen hoeveel er daarvan nodig waren, gedurende zo'n lange tijd. Er volgde een explosie in de productie - en nu is het afval onontkoombaar.
Sinds die tijd hebben wetenschappers meer dan veertig onderzoeken gedaan naar het gebruik en het afval van PBM, en modellen gemaakt van het effect daarvan op mondiale schaal. Cijfers die toen nog niet bekend waren, zeggen inmiddels alles.
Wereldwijd worden maandelijks 65 miljard handschoenen gebruikt. Het aantal mondkapjes is bijna twee keer zo groot: 129 miljard per maand. Dat zijn 3 miljoen mondkapjes per minuut.
In een ander onderzoek wordt gerept over 3,4 miljard mondkapjes of beschermingsmaskers die elke dag worden weggegooid. Geschat wordt dat in Azië dagelijks 1,8 miljard mondkapjes worden weggedaan, de grootste hoeveelheid per continent. China, dat het grootste aantal inwoners ter wereld telt (1,4 miljard) is goed voor 702 miljoen weggegooide mondkapjes per dag.
Dit worden wegwerpmondkapjes genoemd, omdat ze zo goedkoop zijn dat je ze eenmaal kunt dragen en daarna bij het afval kunt doen. Maar het punt is: ze verdwijnen niet.
Vermomd plastic
Mondkapjes, handschoenen en doekjes worden gemaakt van diverse plasticvezels, met name polypropyleen. Die blijven tientallen jaren en mogelijk zelfs eeuwen in het milieu en vallen uiteen tot steeds kleinere microplastics en nanoplastics. Volgens een artikel in Environmental Advances kunnen 173.000 microvezels per dag in de zee belanden door één enkel mondkapje.
‘Ze gaan helemaal nergens heen,’ zegt Nicholas Mallos, die aan het hoofd staat van het programma tegen zeevervuiling van de Ocean Conservancy.
Op straat gegooide mondkapjes en handschoenen worden door de wind in rivieren en andere waterwegen geblazen, waardoor ze richting zee worden vervoerd. Wetenschappers hebben ze al aangetroffen op de stranden in Zuid-Amerika, bij riviermonden in de baai van Jakarta, in Bangladesh, op de kust van Kenia en op de onbewoonde Soko Islands bij Hongkong. Weggegooide persoonlijke beschermingsmiddelen zorgden voor verstopte straatputten in steden als New York City en Nairobi, en koekte vast in de apparatuur voor het riool van Vancouver in de Canadese provincie Brits-Columbia.
De rommel heeft ook invloed op dieren. In ons land werd waargenomen dat vindingrijke meerkoeten mondkapjes oppikten om er hun nest mee te bouwen. Maar dan moesten ze wel zien te voorkomen dat hun grote, slungelige poten er niet in verstrikt raakten. Dat overkwam zwanen, meeuwen, slechtvalken en zangvogels, volgens een artikel in Animal Biology, en soms met dodelijke afloop.
Mondkapjes, handschoenen en doekjes zijn in de meeste milieustraten niet recyclebaar en horen dan ook niet in de bak voor dergelijk afval. Mondkapjes bestaan uit een mix van papier en polymeren als polypropyleen en polyester, die niet te scheiden zijn in aparte materialen die gerecycled kunnen worden. Bovendien zijn ze zo klein dat ze in de recyclemachines vast kunnen komen te zitten, waardoor er storingen ontstaan. (PBM worden in medische instellingen weggegooid bij het gevaarlijke medische afval).
Volgens Joana Prata van de Portugese Universidade do Porto, die onderzoek heeft gedaan naar de gevolgen van de pandemie voor het plasticgebruik, moeten burgers duidelijke informatie krijgen over het gebruik en weggooien van PBM. ‘Dat gaat onder meer over het op de juiste manier weggooien, als gemengd afval in gesloten, lekvrije zakken,’ schreef zij in een artikel.
Verergering van een overkoepelend wereldwijd probleem
Het probleem van de vervuiling door PBM komt op een lastig moment in het streven naar vermindering van plasticvervuiling. De verwachting is dat de hoeveelheid plasticafval in de oceanen in de komende twintig jaar verdriedubbelt, terwijl er nog geen echte oplossing voor dit probleem is. Als elke onderneming die zich heeft gecommitteerd aan het vaker gebruiken van gerecycled plastic zich hier ook echt aan houdt, zou die verwachte verdriedubbeling nog steeds maar met zeven procent afnemen.
De pandemie heeft bovendien geleid tot een toename van de productie van wegwerpverpakkingen. Consumenten kochten vaker drank en voedsel voor onderweg, en het verbod op het gebruik van wegwerpplastic voor bijvoorbeeld plastic tasjes werd opgeheven, omdat gevreesd werd dat het virus zich zou kunnen verspreiden via herbruikbare goederen. Tegelijkertijd moest in de Verenigde Staten een derde van de recyclebedrijven de deuren deels of geheel sluiten, doordat lokale overheden moesten bezuinigen.
Onderzoek naar de verspreiding
Naarmate er steeds meer mondkapjes en handschoenen opdoken, begon de Ocean Conservancy, een non-profitorganisatie die zich inzet voor het beschermen van de oceanen, afgelopen zomer met een onderzoek naar de wereldwijde hoeveelheid PBM-afval. PBM werden als categorie toegevoegd aan de app waarmee vrijwilligers kunnen bijhouden hoeveel afval ze vinden en deze gegevens kunnen uploaden naar de website van de organisatie. In een wereldwijde enquête waarvoor vrijwilligers deelnamen aan opruimacties op stranden in de zomer van 2020 werden 107.219 PBM-voorwerpen gemeld. Volgens de coördinatoren van de actie is dat cijfer waarschijnlijk een ‘grove onderschatting’.
Een betere inschatting komt waarschijnlijk van de vrijwilligers zelf: 94 procent meldde dat ze regelmatig mondkapjes, handschoenen en ander PBM-afval in hun buurt aantroffen, terwijl de helft stelde dat ze dit dagelijks zagen. Veertig procent van de vrijwilligers meldde dat ze PBM-afval in waterwegen, rivieren en de zee hadden gezien.
‘Het is een enorm probleem, dat valt niet te ontkennen,’ aldus Mallos. ‘Maar realiseer je wel dat dit boven op de al bestaande wereldwijde problematiek rond plasticafval komt. Dit is een kwestie van volksgezondheid, en daarnaast van de gezondheid van de oceanen.’
De organisatie roept op tot afschaffing van het gebruik van overbodige en onnodige plastic verpakkingen. Daarnaast pleit de organisatie voor betere voedselverpakkingen van andere materialen, die minder schadelijk zijn wanneer ze worden weggegooid, bijvoorbeeld karton in plaats van plastic.
Wat valt er aan te doen?
Oceaanonderzoeker en National Geographic Society Grantee Justine Ammendolia uit Toronto zag, enkele dagen nadat vorig jaar maart officieel werd gesproken over een pandemie, steeds meer mondkapjes en handschoenen opduiken tijdens haar dagelijkse wandelingen. Bovendien viel het haar op dat de verspreiding van het PBM-afval door de stad niet structureel werd gemonitord door de overheid of een andere organisatie.
Ze registreerde, om hotspots te kunnen herkennen, zelf hoeveel mondkapjes, handschoenen en doekjes er lagen op zes verschillende vindplaatsen, waaronder twee parkeerplaatsen bij supermarkten, een ziekenhuis, in twee woonwijken en op een recreatiepad. Ze noteerde de vondst van 1.306 voorwerpen gedurende vijf weken afgelopen zomer. Het zal niet verbazen dat de meeste daarvan op de parkeerplaatsen lagen, en daarna bij het ziekenhuis.
‘Het gaat niet om de grootste hoeveelheid plastic ter wereld. Maar het punt is dat we hierna anders tegen dingen aankijken, onder meer tegen wegwerpproducten,’ zegt ze. ‘Dit brengt de hoeveelheid afval die wordt geproduceerd onder de aandacht. En dat is een aanknopingspunt om een gesprek hierover op gang te brengen.’
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
Wat kun jij zelf doen?
* Gooi niet zomaar dingen op straat
* Gebruik zoveel mogelijk wasbare, stoffen mondkapjes
* Stop gebruikte mondkapjes in een goed afgesloten plastic zak en doe die bij het vuilnis
