Eind zestiende eeuw is de opstand van de ketterse Nederlanden tegen de katholieke Spaanse overheersing in volle gang. Na de dodelijke aanslag op Willem van Oranje neemt zijn zoon, Maurits van Oranje, het stokje over als opperbevelhebber van het staatse leger. Wie was deze belangrijke historische figuur, in de literatuur beter bekend als prins Maurits?
Maurits jeugd: echte wapens als speelgoed
Maurits van Oranje komt op 14 november 1567 ter wereld op Slot Dillenburg, als zoon van Willem van Oranje en diens tweede vrouw Anna van Saksen. Het eerste deel van zijn jeugd brengt hij door aan dit hof in Midden-Duitsland, waar ook zijn oma Juliana van Stolberg woont.
Maurits’ vader vertrekt al gauw naar de Nederlanden, om de opstand tegen de Spanjaarden te leiden. Zijn moeder moet om een geheel andere reden haar biezen pakken: ze wordt van overspel beticht en krankzinnig verklaard. En dus neemt zijn oom Jan van Nassau noodgedwongen de kleine Maurits onder zijn hoede.
Zijn opvoeding staat, naast godsdienstles en geschiedenis, grotendeels in het teken van militaire vaardigheden. Dat is voor Maurits evengoed noodzaak – hij moet immers op termijn zijn vader opvolgen – als puur plezier: de piepjonge jonker doet niets liever dan oefenen met echte wapens en het eindeloos nabootsen van veldslagen met tinnen legerpoppetjes.
Stadhouder, prins en opperbevelhebber
Maurits is pas zeventien jaar wanneer Balthasar Gerards in 1584 zijn vader in Delft op brute wijze vermoordt. Vanaf dat moment neemt zijn carrière een hoge vlucht: de universitair geschoolde en gereformeerde Maurits schopt het tot stadhouder van Holland, Zeeland, Gelderland, Overijssel en Utrecht. Ook krijgt hij de titel ‘geboren prins van Oranje’. En slechts twee jaar dienen in het staatse leger zijn voldoende om het opperbevel in handen te krijgen.
Zo rijgt de op-en-top militair Maurits van Oranje vanaf 1590, onder het politieke leiderschap van landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt, de overwinningen aaneen: eerst Breda, om pas te stoppen in Groningen. De sleutel? Drastische legerhervormingen. Soldaten krijgen onder hem stukken beter betaald, in ruil voor ijzeren discipline. Met zijn perfect getrainde, loyale vechtmachine en groot aanzien onder het volk verovert Maurits een groot deel van het noorden en oosten van de Nederlanden terug op de Spanjaarden.
Van vrienden naar aartsvijanden
Dat smaakt naar meer, en men verwacht van Maurits van Oranje nu ook het zuiden te bevrijden van het Spaanse bewind. Maar de tot dan toe hechte band met Van Oldenbarnevelt vertoont scheuren als Maurits op 2 juli 1600 de Slag om Nieuwpoort slechts ternauwernood weet te winnen. De opperbevelhebber is trots op zijn leger en tegelijkertijd furieus op Van Oldenbarnevelt en de Staten-Generaal, omdat ze naar zijn smaak de Republiek in groot gevaar hebben gebracht met opgelegde, ondoordachte militaire risico’s.
Als in 1609 het Twaalfjarig Bestand van kracht wordt, bekoelt de onderlinge relatie verder. Waar de strijdvaardige Maurits van Oranje de oorlog tegen de Spanjaarden – mét financiële steun van de Republiek maar wél naar eigen inzicht – voort wil zetten, is Van Oldenbarnevelt vanuit economisch motief groot voorstander van een gevechtspauze.
Tegelijk met de persoonlijke en politieke onenigheid tussen beide heren, splijt een complex religieus conflict de Republiek in twee. Hierbij kiest Maurits van Oranje de kant van de remonstranten en Van Oldenbarnevelt die van de contraremonstranten. Pas met een heuse staatsgreep weet eerstgenoemde de strijd in zijn voordeel te beslechten. Van Oldenbarnevelt en zijn medestanders worden gearresteerd wegens landverraad. De tot op het bot getergde Maurits laat zijn oude kameraad publiekelijk executeren.
De laatste jaren van Maurits van Oranje
Het uitschakelen van zijn belangrijkste tegenstanders maakt Maurits van Oranje misschien tot de machtigste man in de Republiek, laatstgenoemde raakt in bestuurlijk en militair opzicht ernstig in verval. In 1621 wordt de strijd met de Spanjaarden hervat, maar Maurits lijdt nederlaag na nederlaag. Ook holt zijn gezondheid steeds verder achteruit.
Te midden van de toenemende malaise beramen de zonen van Johan van Oldenbarnevelt, samen met een aantal andere prominente remonstranten, uit wraak een aanslag op Maurits van Oranje. Het complot lekt voortijdig uit, sommigen van de samenzweerders worden opgesloten, enkelen onthoofd.
Maar Maurits’ einde lijkt onvermijdelijk. Met het Spaanse Beleg van Breda in 1624 nog gaande, vertrekt de inmiddels ernstig kwakkelende staatsman naar Den Haag. Zelfs op zijn ziekbed houdt hij zich nog bezig met staatszaken. Maurits van Oranje sterft op 23 april 1625. Zijn lichaam wordt bijgezet in de grafkelder van Oranje-Nassau in de Nieuwe Kerk in Delft.
