De goden zijn bijeengekomen voor een feest in het paleis van zeegod Aegir. De gastheer heeft bier klaargezet. Een van de gasten is Loki, die tijdens het feest flink tekeergaat en zo ongeveer alle bezoekers beledigt.
Zo beschuldigt hij Idun, die de magische appels moet bewaken die de goden jong houden, ervan dat ze ‘zo sterk hunkert naar een man’ dat ze zelfs ‘de moordenaar van haar broer zou omhelzen’. Loki is een raadselachtige god van wie we weinig meer weten dan dat hij van chaos lijkt te houden.
Leestip: Werden er ook mannen veroordeeld voor hekserij?
Naast Idun beledigt hij ook een hele reeks andere goden: Odin, de oppergod en heerser over het Walhalla, waar de door hem uitverkoren krijgers wonen die zijn gesneuveld op het slagveld; Freyja, de godin van de seksualiteit; Týr, de god van gerechtigheid; Njord, de god van de vruchtbare aarde en de kust; en tot slot Freyr, de god van de vruchtbaarheid.
Niet geheel onverwachts eindigt de bijeenkomst in mineur: Thor, een van Odins zonen, duikt op en bedreigt Loki met zijn hamer, waarop die op de vlucht slaat. De verhitte discussie tussen de goden wordt beschreven in een van de gedichten over de noordse mythologie: Lokasenna of Loki’s twistrede.
Ontstaan van de noordse mythologie
Anders dan de klassieke mythologie, die de Grieken en Romeinen zelf op schrift stelden, werden de noordse mythen pas opgetekend toen de Vikingen allang geen Vikingen meer waren. Als hun godsdienst destijds nog bestond, was het niet meer dan een bijgeloof in een grotendeels christelijke wereld.
De naam ‘Vikingen’ werd bedacht door Europese kroniekschrijvers. Daarmee verwezen ze naar de Scandinavische volken die van de achtste eeuw tot halverwege de elfde eeuw zeeën en rivieren verkenden, op zoek naar handelspartners of nieuw land om te koloniseren. Ze hielden zich echter niet alleen bezig met plunderen, zoals middeleeuwse teksten doen vermoeden en zoals later door historici werd opgetekend.
De religie van deze volken – die kloosters aanvielen, maar ook handel dreven op het Iberisch Schiereiland en de Britse Eilanden – bevat verschillende culturele elementen van de christelijke samenlevingen waarmee ze in contact kwamen. Daarom is het lastig om na te gaan hoe hun wereldbeeld en religie eruitzagen.
De noordse mythen
De versies van de noordse mythen zoals we die nu kennen, stammen uit de dertiende eeuw. In die periode werden ze op schrift gesteld in IJsland, dat in de negende eeuw was gekoloniseerd door de Noren.
Het gaat dus niet om de oorspronkelijke mythen zoals de Vikingen ze vertelden, maar om de verhalen zoals die vierhonderd jaar na de komst van de Noren op IJsland bekend waren.
Die versie is in verhaalvorm overgeleverd door twee belangrijke werken met dezelfde titel: Edda. De precieze betekenis van dat woord is niet helemaal duidelijk, maar het zou kunnen afstammen van óthr, ‘poëzie’ in het Oudnoors.
Snorri Sturluson schreef de Edda
De schrijver van een van die teksten is bekend: de IJslandse dichter Snorri Sturluson (1178-1241) was de auteur van de Proza-Edda. Zijn doel was niet zozeer het uitwerken van de noordse mythen, maar hij wilde vooral voorkomen dat de kennis en de dichtkunst van de skalden verloren zou gaan.
Skalden waren hofdichters van de Scandinavische koningen, en hun composities waren doorspekt met kenningar, dichterlijke stijlfiguren die voor een naam of een begrip staan. Om de metaforen te kunnen begrijpen, moest je ingewijd zijn in de mythologie.
Zo wordt met het ‘bloed van Kvasir’ de drank van de goden bedoeld, de mede. In de mythen wordt die drank gemaakt van honing en het bloed van het Kvasir, die door dwergen is vermoord.
De tweede belangrijke bron waarin de mythen zijn opgetekend, staat bekend als de Poëtische Edda (ook wel Lied-Edda genoemd), en is vermoedelijk geschreven door diezelfde Sturluson. Het is een verzameling mythologische en heldendichten die zijn overgeleverd via manuscripten uit verschillende perioden. De oudste daarvan stamt uit de dertiende eeuw.
De religie van de Vikingen
De goden maken in de platvloerse discussie uit het begin van dit artikel geen al te beste indruk. Zijn ze werkelijk allemaal overspelig, laf en hebzuchtig zoals de hoofdrolspelers in Loki’s twistrede? En in welke religie wordt de oppergod vernederd door een andere god, zoals Loki met Odin doet?
Door deze verwikkelingen zijn de onderlinge verhoudingen lastig te begrijpen, en de onduidelijke rol van veel goden helpt ook niet. Er zijn bijvoorbeeld drie opperwezens die iets te maken hebben met de zee: Aegir, Ran en Njord. Odin, Thor en Freyja hebben alle drie van doen met oorlog en de dood.
Maar we moeten niet vergeten dat de middeleeuwse geleerden de mythen van hun voorouders vaak probeerden te duiden met de klassieke mythologie in het achterhoofd. Daarin volgden ze het voorbeeld van Tacitus, de Romeinse geschiedkundige die Odin in zijn Germania eens met Mercurius vergeleek.
Vernoemd naar de goden
Wat vaststaat is dat de goden uit de noordse mythologie door de Vikingen werden vereerd. Bewijs hiervoor is te vinden in de naamgeving van Scandinavische plaatsen. Zo is de Deense stad Odense vernoemd naar Odin, en dankt het Zweedse eiland Torsö, ‘het eiland van Thor’, zijn naam aan de noordse dondergod.
Er zijn zelfs plaatsen die de namen dragen van godheden die in de mythen zelden worden aangehaald, maar die destijds waarschijnlijk door veel mensen werden aanbeden.
Een voorbeeld daarvan is Ullr, van wie alleen wordt gezegd dat hij een goed boogschutter was en zich verplaatste op ski’s. Desondanks zijn er in Noorwegen en Zweden verschillende plaatsen naar hem vernoemd.
Leestip: Vikingen hadden gaatjes én tandartsbehandelingen
Zijn de noordse mythen dan slechts verzinsels van middeleeuwse christelijke geleerden die niets te maken hebben met het geloof van de Vikingen? Zeker niet. Van veel gedichten uit de Poëtische Edda is bewezen dat ze zijn ontstaan lang voordat ze werden opgeschreven.
In werkelijkheid zouden elementen uit het heidense verleden gedurende de hele Middeleeuwen blijven bestaan. Een aanwijzing daarvoor zijn de geschriften van de christelijke mystica Birgitta van Zweden, die zulke praktijken afkeurde.
Ze waarschuwde bijvoorbeeld dat je geen eten moest neerleggen voor de elfjes, wezens uit de wereld van de Scandinavische mythen.
Bewijs voor de mythische verhalen
Er zijn ook archeologische vondsten gedaan die de mythische verhalen ondersteunen, zoals de runenstenen. Het runenschrift werd vanaf ongeveer 150 v.C. gebruikt door Germaanse volken en bijgevolg ook door de Vikingen.
De meerderheid van de runenstenen die de eeuwen hebben doorstaan, dateert uit de tijd van de Vikingen en zijn gedenktekens voor deelnemers aan handelsexpedities of rooftochten.
De runenstenen die werden neergezet om de doden te herdenken, verwijzen vaak naar belangrijke prestaties van de overledene. Meestal sierde op zo’n runensteen simpelweg een inscriptie met een decoratief element, soms werden er heidense en christelijke symbolen toegevoegd.
Voorbeelden daarvan zijn de Ledbergsteen in Zweden, en het Thorwaldkruis op Man, een eiland tussen het Verenigd Koninkrijk en Ierland. Op het Thorwaldkruis lijkt het moment te zijn afgebeeld waarop Odin wordt aangevallen door de wolf Fenrir, tijdens de zogenoemde Ragnarök.
Ragnarök en Walhalla
De Ragnarök, door Richard Wagner vertolkt in zijn opera Gottendämmerung, is een reeks gebeurtenissen die wordt beschreven in verschillende mythen en die zou leiden tot de ondergang van de bestaande goden en de geboorte van een nieuwe generatie godheden.
De meeste van die mythen zijn gebundeld in de Poëtische Edda, waaronder het verhaal van de dood van Odin door toedoen van Fenrir. De Ragnarök mondt uiteindelijk uit in een strijd tussen mythologische wezens.
Het ene kamp bestaat uit de goden en de dode krijgers die zijn uitverkoren om in het Walhalla te leven, en aan de andere kant staan hun tegenstanders, aangevoerd door Loki en de reuzen. De wolf Fenrir is een zoon van Loki, en vecht aan diens zijde in de eindstrijd, die grote raakvlakken heeft met de christelijke Apocalyps.
Andere archeologische vondsten vertellen ons iets over de rol van de mythen in het dagelijks leven van de Vikingen. Zo zijn er voorwerpen gevonden die het geloof in bepaalde mythologische plekken, zoals het Walhalla, lijken te bevestigen.
Odin koos de beste mannen
Het Walhalla was een speciale hemel waar de door Odin uitverkoren krijgers die waren gesneuveld op het slagveld, de einherjar, overdag konden trainen voor de Ragnarök. ’s Nachts kwamen degenen die tijdens de training waren gestorven weer tot leven om deel te nemen aan de festiviteiten die door Odin werden georganiseerd.
Odin was verantwoordelijk voor het kiezen van de beste mannen die in de oorlog waren gesneuveld. Zij mochten vervolgens in het Walhalla komen wonen. Odin werd bijgestaan door de Walkuren, gevleugelde wezens die de oppergod hielpen bij het kiezen van de gelukkigen.
Daarna brachten de Walkuren de uitverkorenen naar het Walhalla en schonken ze mede tijdens de nachtelijke festiviteiten. Er zijn behoorlijk veel beeldjes gevonden die een vrouw uitbeelden die een met drank gevulde hoorn aanreikt.
Leestip: Hoe de Vikingen zich in de Middeleeuwen een weg door Nederland baanden
Op het eerste gezicht lijken de beeldjes Walkuren voor te stellen. Mogelijk werden ze gedragen als amulet. Toch wordt er getwijfeld aan die lezing.
Een van de rituelen die in het leven was geroepen om de band tussen de koning en zijn krijgers te versterken, bevatte een onderdeel waarin de echtgenote van de koning de genodigden drank aanbood. Het is daarom ook mogelijk dat de beeldjes geen Walkuren waren, maar verwijzen naar deze welkomstceremonie.
Het hiernamaals van de Vikingen
Het staat vast dat de Vikingen geloofden in een hiernamaals en dat er mensen werden geofferd bij hun begrafenisrituelen. Er zijn verhalen die dit gebruik in detail beschrijven en die door archeologisch onderzoek zijn bevestigd.
Een van die verhalen, de Heimskringla, is een kroniek over de Scandinavische koningen die is geschreven door Snorri Sturluson. Hierin wordt uitgelegd dat Odin een aantal wetten invoerde die voorschreven dat alle doden moesten worden verbrand op brandstapels, samen met hun bezittingen opdat ze die konden meenemen naar het Walhalla.
De as moest naar zee worden gebracht of worden begraven. Voor alle voorname mannen werden graftomben opgericht, en voor degenen die bijzondere kwaliteiten hadden getoond, werden stenen monumenten gebouwd.
Een ander verhaal werd opgetekend door Ahmed ibn Fadlan, een Arabische reiziger en schrijver uit de tiende eeuw. In zijn reisverslag Risala schrijft hij over een begrafenisritueel dat doet denken aan dat van de Vikingen, kort nadat hij hen had ontmoet bij de Wolga.
Hij beschrijft het gebruik in bijna dezelfde bewoording als Snorri, en rept over een ‘voornaam man’ wiens lijk na een feest van tien dagen in een boot wordt gelegd, samen met een aantal van zijn bezittingen en een slavin die wordt verkracht en daarna vermoord.
Vervolgens worden de overledene en de slavin samen met de boot verbrand. Op de asresten wordt een tombe opgericht.
Scandinavische fantasieverhalen
Of het geloof in dit hiernamaals nu wel of geen verband hield met het Walhalla, de rituelen rondom dood en herdenking zijn belangrijke elementen in de religie van de Vikingen.
De fantasieverhalen waaruit de Scandinavische mythen in Late Middeleeuwen zijn voortgekomen, zorgden ervoor dat deze tomben plekken werden waar je de doden (of eigenlijk de niet-doden) kon opzoeken – overledenen konden terugkeren uit de dood om de levenden een lesje te leren.
Je kon er zelfs liefdeskwesties oplossen, zoals in de Poëtische Edda wordt beschreven. Uit archeologisch onderzoek kunnen we afleiden dat er, naast de begrafenispraktijken zoals die zijn beschreven door Sturluson en Ibn Fadlan, ook andere gebruiken bestonden.
Leestip: De bloedarend, een barbaarse executiemethode van de Vikingen
Zo werden er soms hele boten begraven zonder ze eerst te verbranden, of werden er onder de tomben grafkamers gebouwd van een rij stenen in de vorm van een boot. Een verklaring voor het verschil in interpretatie van de rituelen zou weleens kunnen liggen in het feit dat de Vikingreligie geen hiërarchisch systeem kende.
Naast de uiteenlopende begrafenisrituelen moet er ook variatie hebben bestaan in de manier waarop de goden werden vereerd. Misschien zijn hun namen slechts het enige aanknopingspunt naar informatie over het geloof van de Vikingen.
Verder zijn er alleen de mythen, die waarschijnlijk ver afstaan van de rituelen zoals de Vikingen die uitvoerden.
Voor altijd een mysterie
Uit de noordse mythologie kunnen we aanwijzingen halen om het verleden te interpreteren, maar wat we weten over de oude goden is voor een groot deel gebaseerd op wat de christelijke IJslandse schrijvers uit de dertiende eeuw over hun voorouders wilden opschrijven.
Goden als Odin, Thor en Loki zullen ons blijven fascineren, maar wat die goden voor de Vikingen betekenden en hoe ze werden vereerd, zal waarschijnlijk voor altijd een geheim blijven.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
