‘Vikingen dachten heel anders over mannelijkheid en vrouwelijkheid dan wij nu doen,’ vertelt onderzoeker Marianne Moen van de Universiteit van Oslo. Ze is gespecialiseerd in feministische archeologie in de Vikingtijd. ‘Ze vonden dapperheid, eerlijkheid en loyaliteit heel belangrijk, maar dat waren niet uitsluitend mannelijke eigenschappen. Die golden ook voor vrouwen.’

Vikingen in de Victoriaanse tijd

Laten we eerst maar de olifant in de kamer bespreken: het onderzoeken van genderrollen is niet heel eenvoudig, beaamt ook Moen. ‘Zulke studies hebben een inherent politieke lading,’ vertelt ze. ‘Als je gender en seksualiteit in het verleden bestudeert, kom je er bijna niet onderuit dat je eigen politieke bias kleurt wat je ziet en hoe je dat interpreteert.’

Sociale en maatschappelijke normen veranderen nu eenmaal, en het is knap lastig om die niet te projecteren op de tijd die je onderzoekt. Voor de vikingperiode geldt dat veel van wat we nu over hen (denken te) weten, is gebaseerd op onderzoek uit de negentiende eeuw, een periode met strikt gescheiden rollen voor mannen en vrouwen.

Leestip: Waarom associëren we kloosters met bier? Dat idee ontstond in de negentiende eeuw

‘De mensen die de Vikingen onderzochten, waren allemaal hoogopgeleide mannen uit de midden- en bovenklasse,’ vertelt Moen. ‘Zij hadden vooral oog voor de elite en voor de mannen. Als ze al een vrouw zagen, dan had ze een huiselijke rol. En als er kinderen waren, dan waren ze erg stil en op de achtergrond. Arme mensen hadden ze het al helemaal niet over.’

Aanvullend onderzoek, onder meer van Moen, moet het traditionele vikingbeeld een beetje bijstellen. Was het wel echt een samenleving met typische genderrollen?

Verschillen in grafvondsten

Moen voert voornamelijk grafonderzoek uit, en ze erkent dat veel mannen met zwaarden zijn begraven en veel vrouwen met sieraden. ‘Maar de graven hebben ook veel met elkaar gemeen. Zowel mannen als vrouwen zijn begraven met kookpotten, sleutels, vee, kisten, gereedschappen, en ga zo maar door.’

Leestip: Geen schaamte, weinig verhullend: zo keken Vikingen naar seksualiteit

Door alleen te focussen op dat ene verschil – zwaard versus sieraad – maak je het genderverschil groter dan het in werkelijkheid is. ‘De overeenkomsten zijn groter dan de verschillen,’ aldus Moen. ‘In delen van Denemarken bijvoorbeeld, vind je in meer dan de helft van de graven geen spullen die genderspecifiek zijn.’

Het idee dat Vikingen een traditionele rolverdeling kenden, is volgens Moen dan ook gebaseerd op een klein deel van het archeologisch bewijs, dat ook nog eens flink uitvergroot is.

Mannelijke en vrouwelijke idealen

Het zou Moen zelfs niet verbazen als gender wat meer fluïde was in de Vikingtijd. Oftewel: mannelijkheid en vrouwelijkheid liepen door elkaar. Aanwijzingen daarvoor vind je bijvoorbeeld in de Noordse mythologie. Een bekend verhaal is dat van Loki, die zichzelf in een merrie verandert en zwanger wordt van een hengst. Dat de goden genderfluïde gedrag vertonen, toont aan dat zoiets in ieder geval geen taboe was.

Leestip: Hoe de Vikingen zich in de Middeleeuwen een weg door Nederland baanden

Tegelijkertijd zijn er geschreven bronnen die zeggen dat de grootste belediging voor een Vikingman was om ergi genoemd te worden. ‘Het kwam erop neer dat je jezelf als een vrouw liet gebruiken of zo gedroeg. Dat werd als vreselijk schaamtevol gezien. Je mocht wraak nemen als iemand je op die manier beledigde,’ vertelt Moen.

Maar ook hier moet een kanttekening bij worden geplaatst, want deze geschreven bronnen stammen niet uit de Vikingtijd zelf. Ze komen uit de vroege, christelijke Middeleeuwen. ‘Dus ook deze geschriften zijn gekleurd.’

Odin was ook ergi

Daarnaast lijken de regels rondom ergi ook minder rigide te zijn dan lang werd aangenomen. Het beheersen van seid (magie) was een vrouwelijke aangelegenheid. Door transcendentie kon je boven je eigen gender uitstijgen. Dit maakte seid gevaarlijk voor mannen; voor je het wist stak je de grens naar vrouwelijkheid over. Je daarmee inlaten als man was dus ergi.

Maar Odin, de belangrijkste Noordse oorlogsgod, was de grootste meester van seid. Hij gedroeg zich dus op een manier die volgens de Vikingen heel schaamtevol was. Dat de belangrijkste god ergi was, laat volgens meerdere onderzoekers zien dat de vikingcultuur veel diverser was dan we vaak denken.

Homoseksualiteit in de Vikingtijd

Het woord ergi brengt ons ook op de vraag hoe Vikingen naar homoseksualiteit keken. ‘Jezelf als vrouw laten gebruiken’ kun je namelijk ook interpreteren als ‘gepenetreerd worden’.

Leestip: Wie waren de Vikingen? Hun invloed op de westerse cultuur

Dat klinkt alsof homoseksualiteit werd afgekeurd, maar in feite is alleen de gepenetreerde schaamtevol bezig, en niet de man die penetreert. ‘Niet alle homoseksuele handelingen waren noodzakelijkerwijs schaamtevol,’ aldus Moen.

Vikingen leken niet op ons

Al met al zijn er genoeg aanwijzingen dat het traditionele beeld dat we hebben van Vikingen aan revisie toe is. Volgens Moen moeten we daarvoor het idee loslaten dat de Vikingen op ons leken – want dat is simpelweg niet zo. Het was een heel andere cultuur.

‘Er zijn zeker aanwijzingen dat de Vikingen mannelijke en vrouwelijke rolpatronen hadden, maar dat waren echt niet de enige manieren waarop mensen zich konden uiten,’ aldus Moen.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!