Bang, doodsbang was de Duitser Maarten Luther (1483-1546) dat hij na zijn dood niet in de hemel terecht zou komen. Zijn zoektocht naar Bijbelse antwoorden op de vraag waar je het hiernamaals doorbrengt, ontketende een ware revolutie in het door de rooms-katholieke kerk gedomineerde Europa van de zestiende eeuw.

Luther wordt monnik

Het verhaal gaat dat Luther op 2 juli 1505 bijna door een bliksemschicht werd geraakt toen hij op zijn paard terug naar huis reed vanaf de universiteit. Waarheid of fictie, zeker is dat hij zich een paar weken later aansloot bij de Augustijnen en monnik werd. Daar ontpopte hij zich als academicus en hoogleraar theologie in de Duitse stad Wittenberg.

Leestip: Hoe verliep de geboorte van Jezus volgens de Bijbel?

Een belangrijk vraagstuk in Luthers leven was de vergeving van zonde. De heersende opvatting was dat je als mens (goede) werken tegenover je zonde moest stellen om in de hemel te komen. Luther daarentegen kwam met een nieuw idee: een diep geloof in Jezus’ opstanding is genoeg. Volgens hem was het geloof, niet goede werken, die je ziel in de hemel bracht.

Luther ageerde dan ook fel tegen de aflaten die de rooms-katholieke kerk verkocht. Door middel van een financiële transactie kon je niet alleen jezelf, maar ook je naasten een enkeltje hemel cadeau doen. Een Bijbelse dwaling, meende Luther.

De 95 stellingen van Maarten Luther

Een bekend verhaal is dat Luther met een hamer en spijkers zijn 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenberg sloeg. Daarop deed hij uit de doeken waarom de verkoop van aflaten onbijbels was. Zijn revolutionaire actie zette kwaad bloed bij Paus Leo X (1475-1521), die de lucratieve aflatenbusiness niet wilde verliezen. Hij financierde er namelijk de renovatie van de Sint-Pietersbasiliek in Rome mee.

Leestip: Wat gebeurde er op het Concilie van Nicea?

Moderne historici zetten echter grote vraagtekens bij dit verhaal over Luther. Allereerst was het publiceren van stellingen een normale gang van zaken, niet iets revolutionairs. Academici deden dit om te discussiëren over theologische kwesties, niet om het ‘gepeupel’ op radicale ideeën te brengen. Die konden zulke documenten ook helemaal niet lezen, want ze waren geschreven in het Latijn.

Sommige historici, zoals Peter Marshall van de Britse Warwick University, menen zelfs dat Luther überhaupt zijn 95 stellingen nooit op de deur heeft gehamerd. Volgens hem heeft Luther zelf nooit over deze gebeurtenis gesproken en werd er pas 30 jaar later voor het eerst melding van gemaakt. Marshall meent dat Luther ze simpelweg opgestuurd heeft naar andere theologen om erover te discussiëren. Niet als daad van protest.

Verspreiding van Luthers pamfletten

Hoe het ook gegaan is, er gebeurde iets dat Luther niet per se verwacht had. Anderen begonnen zijn drukwerk buiten zijn weten om te verspreiden. Zijn stellingen sloten naadloos aan op de al bestaande onvrede die heerste over de macht van de Kerk in Duitsland.

Toen zijn werk in het Duits vertaald werd - en dus iedere alfabeet er toegang toe kreeg - was het hek van de dam. Er ontstond een ware pamflettenoorlog. Zowel Luther als zijn tegenstanders discussieerden er lustig op los.

Zijn opvattingen over genade, goede werken en aflaten leverde hem belangrijke vijanden op. Zowel Karel V, de keizer van het Heilige Roomse Rijk, als Paus Leo X wilden hem het zwijgen opleggen.

Leestip: Zo maakte de cultus van Artemis plaats voor het christendom

Zo werd hij gedagvaard op de Rijksdag van Worms in 1521, een bijeenkomst van verschillende staten. Karel V vroeg Luther of hij nog steeds achter zijn geschriften stond. Het antwoord was ja, met als gevolg dat hij vogelvrij werd verklaard.

Verschillende Duitse prinsen kwamen luid in opstand tegen deze beslissing van Karel V. Keurvorst Frederik III van Saksen wierp zich zelfs op als beschermheilige van Luther. Deze protesten zijn de oorsprong van het woord protestant.

Luther hervormt de kerk

Wat ooit begon als een hervorming, mondde uit in een kerksplitsing. Luther begon zijn eigen eredienst en liturgie vorm te geven, in het Duits. Hij vond het belangrijk dat iedereen de christelijke doctrines kon begrijpen en daar onderricht in kreeg. Daarom vertaalde hij ook het Nieuwe Testament en het Oude Testament in het Duits.

Het lutheranisme sloeg ook in de Nederlanden aan, tot groot ongenoegen van Karel V. Zowel hij als later zijn zoon, Filips II, sloegen de Reformatie hard neer. Veel ‘ketters’ belandden op de brandstapel of aan de galg.

Leestip: Wat geloofde Johannes Calvijn?

Dat gold niet voor Luther zelf. Hij trouwde in 1525 met een voormalige non en stichtte een gezin. Daarmee maakte hij de weg vrij voor protestantse geestelijken om het gebruikelijke celibaat af te zweren. Luther overleed na jarenlang met zijn gezondheid te hebben getobd op 18 februari 1546 in zijn bed.