Als volwassen dieren zijn het de meest succesvolle roofdieren van Afrika. Maar als welp zijn gevlekte hyena's een geliefd hapje voor leeuwen. Daarom blijven hyenawelpen meestal uit de buurt van de grote katachtigen, en brengen ze het grootste deel van de tijd door rond het ouderlijk nest.

Tenzij de jongen besmet zijn met de parasiet Toxoplasma gondii. Welpen die deze pech hebben komen dichter in de buurt bij leeuwen en lopen een vier keer zo grote kans om door de katachtigen te worden gedood dan hun gezonde soortgenoten, zo blijkt uit gegevens die gedurende tientallen jaren zijn verzameld in het Keniaanse Masai Mara National Reserve.

“Ik was stomverbaasd toen ik zag hoe groot het verschil is in de afstand die besmette en onbesmette welpen houden tot leeuwen,” vertelt gedragsecoloog Kay Holekamp van de Michigan State University, coauteur van een artikel dat over het nieuwe onderzoek naar dit onderwerp verscheen in Nature Communications. “Het verrast me altijd als er iets is dat er zo overduidelijk uitspringt.”

Toxoplasma is een eencellige parasiet waarmee minstens een derde van de menselijke wereldbevolking besmet is. De eencellige staat erom bekend dat deze ervoor kan zorgen dat gastheren, bijvoorbeeld muizen, zich roekeloos gaan gedragen rond katten. Maar dit is de eerste keer dat wetenschappers dergelijke effecten in grote wilde dieren waarnemen. (Lees over de manier waarop Toxoplasma het menselijk brein overneemt.)

Het onderzoek toont ook aan dat de over het algemeen niet dodelijke parasiet, waar allerlei verschillende dieren mee besmet kunnen raken en die dan de ziekte toxoplasmose veroorzaakt, een grotere rol speelt dan eerder werd gedacht in het gedrag van wilde dieren.

“Deze parasiet heeft niet alleen een invloed op katten en muizen; het is mogelijk een veel wijder verspreid fenomeen,” stelt Holekamp, die sinds 1988 onderzoek doet naar hyena's.

Een spel van kat en hyena

De parasiet Toxoplasma kan talloze gastheersoorten besmetten, zoals knaagdieren, vogels en andere prooidieren, wanneer zij besmet vlees of besmette uitwerpselen binnen krijgen. Maar de parasiet kan zich alleen geslachtelijk voortplanten in de ingewanden van katten. Dat zou een probleem kunnen opleveren, want waarom zou een prooidier in de buurt van een roofdier komen?

In de loop van miljoenen jaren evolutie heeft het verre neefje van malaria daarvoor een handig trucje ontwikkeld: knaagdieren met toxoplasmose vinden de geur van kattenurine onweerstaanbaar, waardoor ze mogelijk dichter in de buurt komen van een hongerige katachtige.

“Dat heeft als voordeel dat niet alleen het genenmateriaal van de parasiet wordt opgeschud, maar leidt ook tot de productie van stabiele sporen die veel nieuwe gastheren kunnen besmetten,” schrijft onderzoeker en coauteur Zach Laubach van de University of Colorado in Boulder in een e-mail.

Omdat de parasiet zich ook voortplant in de ingewanden van leeuwen en het bekend is dat hyena's ook dragers zijn van Toxoplasma, wilden Laubach en Holekamp weten of de parasiet ervoor zorgt dat ook de hyena-gastheren zich anders gaan gedragen. (Lees over de negatieve effecten van toxoplasmose op bedreigde zeeleeuwen in Hawaï.)

De onderzoekers richtten zich op het al tientallen jaren lopende Mara Hyena Project, waarin gegevens worden bijgehouden over de locatie van individuele hyena's (inclusief hun afstand tot andere dieren), en over de leeftijd en het geslacht van welpen. Daarnaast worden bloedmonsters afgenomen, waaraan te zien is of de dieren ooit besmet waren met Toxoplasma, een besmetting die voor het leven is.

Uit hun analyse bleek dat een derde van de onderzochte welpen ooit was blootgesteld aan Toxoplasma, en dat dit gold voor 71 procent van de jongvolwassen dieren en 80 procent van de volwassen dieren.

Welpen zonder besmetting hielden gemiddeld zo'n 90 meter afstand tot leeuwen, maar welpen met antistoffen tegen Toxoplasma in hun bloed waagden zich gemiddeld tot op ruim 40 meter van de roofdieren, wat gevaarlijk dichtbij is. Deze verschillen verdwenen na het eerste levensjaar van de welpen, mogelijk omdat de overlevenden leren dat ze uit de buurt van de katachtigen moeten blijven.

Een van de beperkingen van het onderzoek merken Holekamp en Laubach op, is dat het onbekend is of de hyenawelpen ook onvoorzichtiger waren rond andere roofdieren, of dat nu katachtigen zijn of niet. Ze zijn deze vraag inmiddels aan het onderzoeken.

‘Game-changer’

Het onderzoek “is een gamechanger,” stelt onderzoeker Stefanie Johnson van de University of Colorado, die onderzoek doet naar het effect van Toxoplasma op mensen en die niet betrokken was bij het hyena-onderzoek. “Hieruit blijkt dat de parasiet een behoorlijk grote invloed heeft op het gedrag van zoogdieren.” En mogelijk geldt dat ook voor ons.

De meeste mensen die toxoplasmose oplopen, krijgen lichte koorts en herstellen weer snel. De parasiet kan echter voor ernstige aandoeningen zorgen in foetussen (de reden dat je niet de kattenbak moet verschonen wanneer je zwanger bent). Er bestaat echter ook fascinerend, maar omstreden bewijs dat de ziekte ervoor zorgt dat mensen meer risico's nemen. Zo zouden zij een gevaarlijker rijstijl hebben en eerder een nieuw bedrijf starten.

Johnson hoort bij degenen die geloven dat dergelijke effecten onderdeel zijn van een groot scala van veranderingen die Toxoplasma gebruikt om zijn gastheren te manipuleren, en dat de parasiet het gedrag van mensen beïnvloedt op een manier waarvan we ons nog niet bewust zijn. (Lees verder over andere parasieten die een effect hebben op het brein van hun gastheren.)

“Mensen denken dat het een redelijk goedaardige parasiet is, met name voor mensen,” aldus Johnson. “Maar als je naar sommige van deze effecten kijkt, zou Toxo een behoorlijk groot effect kunnen hebben op het gedrag van mensen, zelfs maatschappelijk gezien.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com