Onderweg naar Sliedrecht kijk ik door het busraam naar het waterrijke landschap. Dit is de Alblasserwaard, een lappendeken van weilanden die om de paar meter door een sloot worden doorkruist, ingeklemd tussen de Lek en de Waal. Het is niet moeilijk voor te stellen dat de mensen hier veel tijd doorbrengen in en op het water, en dat de natuur inspireert tot het verbouwen van groenten uit eigen tuin. Maar zo zichtbaar als het water overal is, zo onzichtbaar is een ander fenomeen dat me hier omgeeft. Het houdt zich schuil in mijn jas, mijn telefoon, in de bus en in de koffiebeker waar ik een slok uit neem. Het zit in de sloten, rivieren, weilanden en koeien. En het zit ook in ons. Pfas.
Pfas staat voor poly- en perfluoralkylstoffen. Een aantal ervan is inmiddels wereldwijd verboden, omdat ze schadelijk zijn voor de gezondheid. Wat betekent dit als je opgroeit in Sliedrecht, pal naast de grootste pfas-bron van Nederland?
De PFAS-doofpot van Sliedrecht
‘We wisten altijd al dat er vervuiling was,’ vertelt fotograaf Sarah van Wingerden (32) nadat ze me bij het station van Sliedrecht heeft opgehaald. Ze bracht haar jeugd in deze plaats in Zuid-Holland door en bezoekt er nog regelmatig haar familie. Ook van de pfasvervuiling door de fluorpolymerenfabriek van Chemours (voorheen DuPont), aan de zuidoever van de Beneden Merwede recht tegenover Sliedrecht, had ze weleens gehoord.
Maar pas wanneer ze in juni 2023 de uitzending ‘De PFAS-doofpot’ van het tv-programma Zembla ziet, dringen de ernst en schaal van de verontreiniging tot haar door. Voor het eerst voelde het toen persoonlijk, vertelt Van Wingerden. ‘De omgeving van mijn jeugd en mijn familie is vervuild met een giftige stof, en dat lange tijd bewust. Dat onrecht maakte me boos, ik wilde daar iets mee doen.’
Het Amerikaanse chemiebedrijf DuPont loosde decennialang, legaal en illegaal, pfas in de lucht en het water bij de fabriek. Door de uitkomsten van eigen onderzoek, vinden sommigen, was het bedrijf al geruime tijd bekend met de potentiële gezondheidsschade.
De situatie vertoont sterke gelijkenissen met een groot schandaal rond de zusterfabriek van DuPont in Parkersburg (West Virginia) in de VS. Het leidde tot onder meer Kamervragen, rechtszaken en onderzoeken. In april dit jaar was er nog een politie-inval bij Chemours, het bedrijf waarin de fabriek sinds 2015 is ondergebracht.
Leven met water, werken op water
‘Mijn jeugd is verweven met het water en de natuur,’ zegt Van Wingerden. ‘Zwemmen, varen: ik was vaak in en op het water te vinden.’ Die band met het water zit veel inwoners in het bloed. Sliedrecht staat bekend om grote baggerbedrijven zoals Boskalis, en veel inwoners zijn werkzaam in de scheepvaart, onder wie vroeger Van Wingerdens opa. Dat juist dat water zo vervuild blijkt, voelt wrang.
Als fotograaf richt Van Wingerden zich het liefst op mensen en maatschappelijke thema’s: ‘Maar wel altijd onderwerpen waarmee ik een persoonlijke connectie heb. Anders voelt het voor mij niet authentiek, alsof ik het niet ‘mag’ doen,’ zegt ze.
Fotograaf Sarah van Wingerden studeerde af in antropologie voordat zij zich op fotografie ging richten. In 2024 won ze de National Geographic Talentprijs, ter beschikking gesteld door Stichting Oog op de Natuur. Met deze beurs, en een beurs het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (BJP), fotografeerde ze een jaar lang het leven van de bewoners van haar geboorteplaats Sliedrecht.
Ze besloot een fotoserie te maken waarmee ze de verhalen vertelt van gewone Sliedrechters die geraakt zijn door de pfasvervuiling, en daarmee ook haar eigen verhaal. ‘Daarin wilde ik niet alleen de problemen, maar juist ook de mooie kant van onze relatie met het water en de natuur benadrukken.’
Een glas kraanwater
‘Wil je wat drinken?’ vraagt Van Wingerdens moeder Marina (61) wanneer we bij het ouderlijk huis in het centrum van Sliedrecht aankomen. ‘Een glaasje water,’ zeg ik bijna automatisch. Maar, bedenk ik me meteen: is dat wel veilig? Volgens het RIVM wel, al geeft Van Wingerden toe dat zulke vragen ook regelmatig bij haar en andere Sliedrechters door het hoofd schieten.
Toch blijven veel inwoners er nuchter onder. Van Wingerdens zus (38), die nog met haar gezin in Sliedrecht woont en ook bij haar moeder op bezoek is, verwijst naar de andere soorten vervuiling die je overal in Nederland treft. Omdat het nergens echt ‘schoon’ is, blijft ze liever bij haar vrienden en familie in de buurt.
Wel komen er verhalen op tafel over straten waar opvallend veel mensen kanker zouden hebben gekregen, of meerdere miskramen. De gedachten gaan hier dan snel uit naar pfas, maar dit soort directe verbanden is vaak lastig aan te tonen.
Wat we weten over de gezondheidseffecten
‘Pfas kunnen diverse negatieve effecten hebben op de gezondheid,’ zegt Jacob de Boer, emeritus hoogleraar milieuchemie en toxicologie van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Pfas beïnvloeden het immuunsysteem en hebben verder gevolgen voor onder meer de ontwikkeling van het ongeboren kind, de kans op diverse soorten kanker en het cholesterolniveau.
Het meeste bewijs hiervoor is afkomstig van onderzoek met dieren, maar er zijn ook sterke aanwijzingen gevonden voor effecten op mensen. Onder meer door epidemiologisch onderzoek rond de fabriek in Parkersburg en recent rond een fabriek van 3M in Zwijndrecht in België, waar de helft van de omwonenden te veel pfas in het bloed bleek te hebben. De Boer was bij dat laatste onderzoek betrokken. ‘Mensen die dicht bij die fabriek woonden hadden significant vaker last van hun schildklier en lever,’ zegt hij.
Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!
De ontdekkingen in Parkersburg – waar ook een verband werd gevonden tussen pfas en de kans op diverse aandoeningen – waren reden om ook bij Sliedrecht gezondheidsonderzoeken te starten. Een ervan was een bloedonderzoek in opdracht van het RIVM in 2016. Zelf hebben Van Wingerden, haar moeder en zus (nog) geen bloed laten testen. ‘Want wat moet je vervolgens met de uitslag?’ zegt haar moeder. Maar Van Wingerden denkt er wel over om binnenkort een test te laten afnemen.
Zo’n test is, samen met bijvoorbeeld grond- en watermonsters, de enige manier om de aanwezigheid van pfas daadwerkelijk te kunnen zien. Van Wingerden: ‘Lastig voor een fotograaf natuurlijk, maar voor mij was het vastleggen van de dorpelingen het belangrijkste.’
‘We mochten niet meer uit onze tuin eten’
Een van de inwoners die zij fotografeerde is Joop Littel (82). Van Wingerden en ik zitten ’s middags bij hem en zijn partner Betsie Verheij (74) op de bank in hun dijkhuis aan de Baanhoek, recht tegenover de fabriek van Chemours aan de andere kant van de Merwede. Het huis staat in de zone met volgens het RIVM de grootste blootstelling aan pfas. Ze wonen er beiden al ruim een kwarteeuw.
Het paar deed wel mee aan het genoemde bloedonderzoek onder 382 omwonenden van Chemours. ‘Er werd ons toen niet duidelijk verteld waar de pfas waarop werd getest dan vandaan kwamen,’ vertelt Littel. Hij mocht eigenlijk niet meedoen vanwege zijn trombose, ‘maar ze kennen me wat’, lacht hij.
Hun uitslag in 2017 was ‘best hoog’, aldus Littel. Met 93 microgram pfoa (een sinds 2020 verboden vorm van pfas) per liter bloed overschreed hij de toen geldende veilige norm van 89 microgram. In 2021 werd die norm bovendien fors verlaagd, naar 6,9 microgram/liter, waardoor ook Verheij (43 microgram) deze overschreed. En dat gold voor de meeste bewoners die het dichtst bij de fabriek woonden.
‘We mochten niet meer uit onze tuin eten,’ vertelt Verheij. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. ‘Ach, het houdt je een beetje bezig,’ zegt Littel, als ik hem naar zijn moestuin vraag. ‘Nou, die tuin is alles voor hem!’ vult zijn partner snel aan.
Trots geeft Littel een rondleiding door zijn grote, uit aflopende terrassen bestaande tuin. Tussen de onbespoten boontjes, kroppen sla en viooltjes liggen zonnepanelen die in het grootste deel van de energiebehoefte voldoen. De tweede grote hobby van Littel is niet minder aangetast door pfas: jarenlang zwom hij voor zijn gezondheid en plezier dagelijks in Merwede, recht tegenover Chemours.
Leestip: Van Maas tot kraan: deze reis legt jouw drinkwater af
‘Het is het kromme aan wat veel Sliedrechters overkwam toen de vervuiling aan het licht kwam,’ vertelt van Wingerden. ‘Denken dat je iets gezonds doet, maar er dan achter komen dat je daardoor juist bent vergiftigd.’ Desondanks eet het stel nog altijd uit eigen tuin, en zodra Littels gezondheid het weer toelaat – hij herstelt van een herseninfarct – zou hij ook liefst weer gaan zwemmen.
De pfoa-waarden in hun bloed waren drie jaar na de eerste test met ongeveer de helft gedaald. De fabriek maakt inmiddels al jaren gebruik van een andere pfas-variant met de naam GenX, dat volgens Chemours beter afbreekbaar zou zijn, maar ook op de EU-lijst met Zeer Zorgwekkende Stoffen staat.
‘Je weet tegenwoordig gewoon niet meer wat je kunt vertrouwen,’ zegt Verheij. ‘Welke producten wel of niet goed zijn, of wat je beter wel of niet kunt doen.’ Dus kiezen ze ervoor om op hun gevorderde leeftijd hun leven er niet te veel meer door te laten beïnvloeden.
Een gezin met kinderen, en een andere afweging
Voor Jantine van Utrecht (33) en haar gezin met twee kinderen van zeven en negen was de afweging anders: ‘Toen we tien jaar geleden naar Sliedrecht verhuisden, wisten we nog van niets. Als ik dit had geweten, waren we hier nooit naartoe gegaan.’
Van Utrecht woont in het oude huis van Van Wingerdens grootouders. Bij het oplopen van het erf wil Van Wingerden uit automatisme nog de post uit de brievenbus meepakken, zoals ze vroeger altijd voor hen deed.
‘Om mijn kinderen maak ik me het meest zorgen,’ vertelt Van Utrecht aan de keukentafel. ‘Die spelen hier elke dag buiten.’ Haar man, een binnenvaartschipper, overtuigde haar destijds om hun pas gerenoveerde huis niet meteen weer te koop te zetten. ‘En later bedacht ik me: waar moet je dan heen? Er is nergens een plek waar geen problemen zijn.’
Ze laat zien waar vroeger hun moestuin was, en ik mag Pouletje vasthouden, een van hun donzige hobbykippen. In het begin was ze terughoudend met alles, vertelt Van Utrecht, maar inmiddels drinkt ze gewoon water uit de kraan, eet ze haar eigen kippeneieren, zwemmen de kinderen in de buurt en eten ze ook weer eigen aardbeien uit de tuin. Want, stelt ze, in geïmporteerde eieren zitten bijvoorbeeld soms antibiotica, op fruit uit de winkel allerlei gif, ‘en hier zit alleen maar pfas in’.
Leestip: Vervuild door plastic: dit zijn de vijf smerigste stranden ter wereld
Toch maakt ze zich nog steeds zorgen en denkt ze bij elk ei aan de pfas. Ze zou liefst zien dat de fabriek van Chemours sluit. Door mee te doen aan Van Wingerdens project, hoopt ze een gezicht te geven aan de gewone Sliedrechters.
‘Ze gaat er nu anders mee om dan toen ik haar de eerste keer fotografeerde,’ zegt Van Wingerden wanneer we weer naar de auto lopen. Zelf doet het me een beetje denken aan de coronapandemie: ook toen zat in het begin de angst er bij veel mensen goed in, maar na verloop van tijd ontstond er meer gewenning en won de behoefte om weer op een normale manier verder te leven het steeds vaker van de maatregelen.
De moestuin verdween
Ook Wim (73) en Janny (68) van der Linden willen hun leven zo min mogelijk door pfas laten beheersen, maar als het over hun oude moestuin gaat, is het verdriet duidelijk aan hun ogen af te lezen.
Sinds 2001 wonen ze net als Littel en Verheij aan de Baanhoek, de dijk langs de Merwede pal tegenover Chemours. Dat is midden in de gevarenzone, volgens de RIVM-normering. Bij de uitslag van de eerste bloedtest in 2017 bleken ze de hoogste pfaswaarden in hun bloed te hebben van alle onderzochte inwoners, met meer dan honderd microgram pfoa per liter. ‘We kunnen tegenwoordig extra goed zonnen, dankzij onze antiaanbaklaag,’ grapt Wim wanneer we ze eind van de middag thuis bezoeken.
‘Het was voor ons een van de grote kwaliteiten van het leven hier,’ vertelt Wim over het eten uit de eigen moestuin en fruitbomen. Hun vrijstaande huis achter de dijk staat op een flink perceel. Maar waar vroeger groenten werden verbouwd, groeien tegenwoordig bloemen, de plantenkas is leeg. Alleen de fruitbomen staan er nog verleidelijk bij.
‘Ik dacht dat het in onze kas wel zou meevallen,’ vertelt Wim. Tot ze werden gebeld over de uitslag van een bodemmonster: of ze alles onmiddellijk uit de kas wilden verwijderen. ‘Het mocht niet op de composthoop en we moesten zelfs mondkapjes dragen.’
Het verlies van de moestuin, en de gedachte dat ze ook hun kleinkinderen regelmatig uit die tuin lieten snoepen, heeft ze veel pijn gedaan. Bovendien kreeg Janny twee jaar geleden borstkanker. Wim had in 1992, toen ze nog in het naastgelegen Papendrecht woonden, darmkanker. Ze wijten dit niet direct aan pfas, omdat dit nooit is aangetoond.
Leestip: Loodvervuiling leidde tot lager IQ in het Romeinse Rijk, blijkt uit onderzoek
Er werd in 2019 onderzocht of kanker vaker voorkomt in de omgeving van Chemours. De regionale ggd zag toen alleen een verhoogd aantal gevallen van huidkanker. ‘Maar daarin werden alleen de bestaande, algemene kankergegevens vergeleken,’ zegt De Boer. ‘Je moet eigenlijk een epidemiologisch onderzoek doen waarin naar elk individueel geval wordt gekeken om een helderder beeld te krijgen.’
Inmiddels gaat het beter met Janny, al ondervindt ze nog wel klachten van een hormoontherapie. Maar, zegt ze over haar klachten: ‘Een klok die altijd slaat hoor je op een gegeven moment niet meer, tenzij je erop gaat letten.’
En dat is ook hoe beiden erin staan rond de pfas-problematiek. Er zijn wel mensen die heel erg boos zijn, die elke week gaan protesteren bij de fabriek, zegt Wim. ‘Maar dan gaat het je leven beheersen. Wij kiezen er zelf voor om ons te richten op de dingen waar we nog van kunnen genieten.’
‘Wij gaan pas weg als zij niet meer vervuilen’
Een van deze actievoerders is Ton Schippers (83). Hij gaat al sinds 2016 elke zaterdag naar de poort van Chemours, waar hij een of meerdere emmers vervuilde grond van achter zijn huis stort. Eerst was hij de enige, maar inmiddels staan ze er met de actiegroep Gezondheid vóór Alles vaak met wel dertig tot veertig man.
‘Ik heb een groot deel van mijn familie verloren aan kanker,’ vertelt Schippers over de telefoon. Zelf behoorde hij tot de zestien hoogste uitslagen bij het bloedonderzoek in 2016, en lijdt hij aan een chronische longontsteking. ‘Maar ik sta daar niet voor mijzelf. Ik doe het voor mijn nageslacht.’
Een aantal weken terug werd Schippers nog gebeld door de directeur van de fabriek, vertelt hij. Dat ze last hadden van het emmertjesprotest en of ze even weg konden blijven. ‘Maar wij gaan pas weg als zij niet meer vervuilen.’ Onlangs overleed medeactivist van het eerste uur Joop Keesmaat aan kanker. ‘Hij zei altijd: ‘Wij gaan winnen.’ Jammer dat hij dit niet meer kan meemaken.’
Is verandering mogelijk?
Van Wingerden is niet heel hoopvol dat er veel gaat veranderen aan de pfas-verontreiniging in Sliedrecht. Niet alleen vanwege Chemours, maar ook vanwege alle andere vervuiling die stroomopwaarts in de Merwede terechtkomt, ook uit andere landen. ‘Ik ben echt bezorgd, vooral over mijn familie die hier nog woont.’
Toch zou het opeens snel kunnen gaan. Nederland diende in januari 2023 samen met vier andere landen een voorstel in bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen om alle pfas te verbieden. Op zijn vroegst zouden dit jaar al restricties kunnen worden geïntroduceerd, denkt De Boer. Wel vreest hij lange overgangsperioden en uitzonderingen. ‘Maar voor de meeste toepassingen komen steeds meer alternatieven, en een verbod zal dat proces alleen maar bevorderen.’
Ik neem afscheid van Van Wingerden. Ze weet nog niet goed wat ze zal doen met de rabarber die ze meekreeg uit de moestuin van Joop Littel. ‘Ik hoop dat de vervuiling hier serieus wordt aangepakt en er goed beleid komt. Mijn fotoserie zal niet het grote verschil maken, maar elk beetje aandacht en bewustwording kan daar hopelijk aan bijdragen.’
Onderweg naar huis is het alsof ik langzaam weer op veilige grond kom. Toch kan ik het niet laten om thuis nog eens goed te kijken wat voor soort antiaanbakpannen ik heb.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
