Op een heldere nacht in Lake Tekapo, een dorpje in het hart van het Nieuw-Zeelandse Zuidereiland, is de hemel bezaaid met ontelbare twinkelende sterren. Zo’n tachtig procent van de wereld heeft te maken met lichtvervuiling, waardoor zo’n sterrenhemel tegenwoordig vrij zeldzaam is, maar in dit land van vijf miljoen inwoners is het niet zo ongebruikelijk.
Nieuw-Zeeland is nu van plan om officieel als ‘Dark-Sky Nation’ te worden erkend door de International Dark-Sky Association (IDSA) – een ongekende doelstelling voor een staat ter grootte van Nieuw-Zeeland.
Het zijn de Māori’s die vooroplopen in het streven om aandacht te vragen voor het ecologische en culturele belang van een sterrenhemel die niet door lichtvervuiling aan het oog wordt onttrokken.
‘Onze taal, het te reo Māori, en verschillende culturele gebruiken en opvattingen komen voort uit onze waarneming van de nachthemel,’ zegt Rangi Mātāmua (van het Ngāi Tūhoe-volk), astronoom en professor in mātauranga Māori (Māori-kennis) aan de Massey University. Zo maakten de Māori’s gebruik van de maramataka (een maankalender) om vast te stellen welke tijden van het jaar het gunstigst waren voor het inzaaien of oogsten van gewassen, de visvangst en de jacht.
De uitzonderlijk donkere sterrenhemel in Nieuw-Zeeland is niet alleen bedoeld om nachtelijke amateur-astronomen te verrukken. Hieronder bespreken we de beste Dark-Sky-plekken in het land en de grote culturele waarde die ze hebben.
De zee en de lucht
Honderden jaren vóór de stichting van de stad Rome bevoeren de Polynesische voorouders van de Maōri’s de Stille Oceaan in hun traditionele catamarans, de waka hourua. Dankzij hun kennis van de nachthemel konden ze in deze onafzienbare omgeving zonder oriënteringspunten toch hun weg vinden, en dat zonder de hulp van kompassen of sextanten.
‘Onze tradities vertellen ons dat onze voorouders om verschillende redenen de zee bevoeren,’ zegt Te Taka Keegan, assistent-decaan Māori aan de University of Waikato in Hamilton. ‘We gingen de oceaan op om te vissen, om verwanten te bezoeken en om naar nieuwe landen te reizen.’
Keegan schreef zijn masterscriptie over traditionele navigatiemethoden en maakte deel uit van de bemanning die in 1995 in een waka hourua van Hawaï naar Rarotonga (onderdeel van de Cook Islands) zeilde – een zeereis van vijfduizend kilometer waarbij uitsluitend gebruik werd gemaakt van aloude Polynesische navigatiemethoden.
Volgens hem was de plek waar en het tijdstip waarop bepaalde sterren aan de nachthemel verschenen van groot belang voor het navigeren. De Polynesische zeevaarders richten de boeg van hun kano op sterren aan de horizon en wisten welke sterren daarna op die plek zouden verschijnen. Ook heldere planeten als Jupiter en Venus hielpen deze pioniers. De maan bescheen patronen in de oceaangolven, waaruit eveneens bepaalde richtingen afgeleid konden worden.
Maar volgens Keegan ging het om méér dan navigatiemethoden. ‘Je ontwikkelt als het ware een vertrouwdheid, een verwantschap met de sterren. Je bent niet alleen op de oceaan, want je wordt vergezeld van al die vrienden aan de nachthemel die met je meekijken.’
Mythologie van de sterren
Het behoud van plekken in Nieuw-Zeeland waar de nachthemel niet door lichtvervuiling aan het oog wordt onttrokken, is van groot belang voor het natuurbehoud en de biodiversiteit. Donkere nachten zijn belangrijk voor nachtvogels als de bedreigde dwergpinguïns of kororā, die onder dekking van de duisternis aan land komen om er hun nesten in te richten, en voor trekvogels als de rosse grutto, die de positie van de sterren gebruikt om ’s nachts te vliegen. Donkere nachten zijn ook van groot belang voor insecten, want de achteruitgang in hun aantallen wordt in verband gebracht met lichtvervuiling. Zo zijn de met uitsterving bedreigde wētā’s typische nachtdieren, die door vervuiling met kunstlicht minder actief zouden worden.
‘De nachthemel is essentieel voor het evenwicht van Nieuw-Zeelandse ecosystemen,’ zegt Olive Karena-Lockyer, die behoort tot de volken Te Aupōuri en Ngāti Raukawa en voorlichtster astronomie is van het Stardome Observatory in Auckland. ‘De nachthemel speelt een rol in alle aspecten van het milieu. Naarmate hij in de loop van het jaar verandert, geeft hij verschillende natuurlijke processen aan,’ zoals het uitkomen van bloemen.
Wanneer in juni of juli de sterrenhoop Matariki (de Pleiaden of het Zevengesternte) aan de nachthemel verschijnt, betekent dat voor de Māori’s het begin van het nieuwe jaar. ‘Dat punt wordt traditioneel gevierd door voedsel uit verschillende elementen van de natuur – uit zoet water, de zee, tuinen, het bos – te vergaren en dat dan in de grond te koken,’ zegt Mātāmua. ‘Wanneer de sterrenhoop aan de ochtendhemel verschijnt, offeren we dat voedsel aan deze sterren om dank te zeggen voor alles wat we het hele jaar door hebben ontvangen en hopen op de belofte van een nieuw en voorspoedig seizoen.’
De maan, de sterren en de sterrenbeelden zijn ook van grote invloed op de mythologie van de Māori’s. In een overzichtswerk over de Māori-astronomie schrijven de auteurs: ‘De sterren werden gezien als levende wezens van een familie.’
Dark-Sky Nation
Met zijn niet-vervuilde sterrenhemel maakt Lake Tekapo (Takapō in te reo Māori) deel uit van een ruim vierduizend vierkante kilometer groot gebied binnen het Aoraki National Park and Mackenzie Basin, dat door de IDSA als een van de slechts twintig Dark-Sky-reservaten in de wereld is erkend.
Ongeveer 74 procent van het Noordereiland van Nieuw-Zeeland en 93 procent van het Zuidereiland worden beschouwd als gebieden waar de nachthemel ‘ongerept’ is of ‘alleen nabij de horizon wordt verstoord door lichtvervuiling.’ Nieuw-Zeeland heeft zich nu ten doel gesteld om de tweede ‘Dark-Sky Nation’ ter wereld te worden, na het piepkleine eilandstaatje Niue, dat deze certificatie in 2020 ontving.
Volgens Nalayini Davies, een Nieuw-Zeelandse astronoom die in de raad van bestuur van de IDSA zit, zal het tenminste drie jaar kosten om bewustwording te creëren onder de Nieuw-Zeelanders, de bestaande regels voor het plaatselijke lichtbeleid aan te passen en gebieden die tegen lichtvervuiling worden beschermd uit te breiden.
De eerste stap is het kweken van bewustwording omtrent lichtvervuiling door middel van voorlichting, waarbij het ‘astrotoerisme’ een belangrijke rol zal spelen. Een van de mede-eigenaars van de touroperator Dark Sky Project is het Ngāi Tahu-volk, een van de grootste iwi (stammen) van Nieuw-Zeeland. Aan de hand van voorlichting over de Māori-astronomie wil het bedrijf bewustwording creëren met betrekking tot het beschermen van Dark-Sky-gebieden.
‘Naar de nachthemel kijken en je ermee verbonden voelen behoort tot het wezen van de mensheid. Het is een van de vroegste bezigheden van alle culturen op de planeet, en de nachthemel is onverbrekelijk verbonden met het menszijn,’ zegt Mātāmua. ‘Als we die band beginnen te verbreken, veranderen we als volk. We veranderen de wijze waarop we de wereld om ons heen verstaan en de dingen die belangrijk voor ons zijn. We moeten beteren manieren bedenken om lampen te gebruiken en zorg te dragen voor onze nachthemel.’
DE BESTE DARK-SKY-PLEKKEN IN NIEUW-ZEELAND (AOTEAROA)
Het Aoraki Mackenzie International Dark Sky Reserve, in de regio The Mackenzie, ligt op zo’n drie uur rijden van Queenstown. Bezoekers kunnen er een werkend observatorium bezoeken en aan astrofotografie doen.
Aotea/Great Barrier Island is een volstrekt afgelegen eiland en een beschermd Dark-Sky-gebied. Je kunt er komen met de veerpont, die er vier tot vijf uur over doet, of met een vliegtuigje, die vanuit Auckland een halfuur nodig heeft. Een wandeling rond het Glenfern Sanctuary biedt het helderste uitzicht op de nachthemel. In Ōkupu, aan de zuidwestkust van het eiland, verzorgen glimwormen nog een extra lichtshow.
Stonehenge Aotearoa: Dit openluchtobservatorium ligt op twee uur rijden van Wellington en verzorgt vaak evenementen voor amateur-astronomie waarmee de pracht van de zuidelijke sterrenhemel wordt gevierd, bijvoorbeeld ter gelegenheid van zomer- of winterzonnewendes en van zons- of maansverduisteringen.
Queenstown: Gedurende het skiseizoen (van juni tot oktober) kun je hier van de hellingen van Coronet Peak zoeven. Daarna is het tijd voor wat ontspanning in een warme openluchtbron, met uitzicht op de twinkelende sterren aan het firmament.
Dunedin: Op zo’n vier uur rijden van Queenstown ligt de stad Dunedin op het Zuidereiland, waar je op heldere winternachten enkele van de beste Dark-Sky-plekken kunt vinden om te genieten van het Zuiderlicht of de aurora australis.
Rakiura/Stewart Island: Het zuidelijkste Dark-Sky-gebied ter wereld kan met een veerpont of een vliegtuigje worden bereikt vanuit Invercargill of Bluff. Tot de beste plekken om de ongerepte sterrenhemel te bewonderen behoren Ackers Point Lighthouse, Horseshoe Bay Beach, Moturau Moana Gardens en Observation Rock.
Freelance-journaliste Rina Diane Caballar woont in Wellington, Nieuw-Zeeland. Je vindt haar op Twitter.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com
