De grens tussen Polen en Belarus loopt door bosachtig gebied, met glooiende heuvels, valleien en moerasgrond. Maar dit ooit vredige landschap is inmiddels een conflictgebied geworden. Uit vrees voor de toestroom van migranten uit met name het Midden-Oosten vanuit Belarus, heeft de Poolse regering opdracht gegeven om te beginnen met de aanleg van een enorme muur langs de oostgrens van het land.
Zowel mensenrechten- als natuurorganisaties hebben zich tegen dit besluit gekeerd. Volgens de Poolse grenswacht wordt de muur, die in strijd lijkt met huidige wetgeving, vijf meter hoog en 186 kilometer lang. De afscheiding loopt dwars door kwetsbare ecosystemen, zoals dat van het Woud van Białowieża, het laatste oerbos van Europa.
Als de muur volgens planning binnen enkele maanden voltooid is, vormt deze een blokkade voor de migratieroutes van talloze diersoorten, zoals wolven, lynxen, edelherten, bruine beren (die bezig is zich te herstellen) en de grootste overgebleven populatie van wisenten, vertelt onderzoeker Katarzyna Nowak van het Geobotanisch station Białowieża, een onderdeel van de Universiteit van Warschau. Dit zou grote gevolgen kunnen hebben, omdat de Pools-Belarussische grens een van de belangrijkste corridors vormt voor wilde dieren tussen het oosten van Europa en Eurazië. Daarnaast hebben diersoorten verbonden populaties nodig om genetisch gezond te blijven.
Over de hele wereld worden steeds meer grenzen afgeschermd door hekken. De muur tussen de VS en Mexico is daarvan een van de beroemdste voorbeelden. De tragische ironie van dergelijke muren is dat ze wel degelijk een blokkade vormen voor dieren, terwijl ze de migratie van mensen niet volledig voorkomen; meestal zorgen ze alleen voor vertraging of verlegging van de route. Bovendien doen ze niets aan de oorzaken van de migratie. Migranten vinden vaak manieren om toch aan de andere kant van de muur te belanden, door eroverheen, er onderdoor of er dwars doorheen te gaan.
En toch is de toestroom van migranten die de grens oversteken voor regeringen steeds weer reden geweest om natuurbeschermingswetten aan hun laars te lappen, vertelt bioloog John Linnell van het Norsk institutt for naturforskning in het Noorse Trondheim.
De aanleg van de Poolse grensmuur gaat gepaard met zwaar verkeer, herrie en licht in de ongerepte bossen langs de grens. Bovendien moeten er mogelijk bomen voor worden gekapt en wegen voor worden aangelegd.
‘Ik zie dit als een ramp,’ zegt directeur Bogdan Jaroszewicz van het geobotanische station Białowieża.
Een uitgelokte crisis
De humanitaire crisis aan de grens begon in de zomer van 2021, toen duizenden migranten Belarus binnenkwamen, vaak met de belofte van de Belarussische regering dat ze hulp zouden krijgen bij het bereiken van een eindbestemming in Europa. Toen de vluchtelingen in Belarus arriveerden, kregen ze echter geen wettelijke status. Duizenden mensen probeerden daarop Polen, Letland en Litouwen binnen te komen. Migranten werden vaak door de Poolse autoriteiten onderschept en gedwongen terug te keren naar Belarus. Minstens een tiental migranten is inmiddels gestorven aan onderkoeling, ondervoeding of een andere oorzaak.
De problemen tussen Belarus en de EU begonnen toen Aleksandr Loekasjenko in augustus 2020 claimde de presidentsverkiezingen te hebben gewonnen ondanks bewijzen voor verkiezingsfraude. Daarop volgden massaprotesten die met harde hand werden neergeslagen, en verschillende EU-sancties. Polen en andere landen hebben Belarus ervan beschuldigd de huidige crisis aan de grens te hebben uitgelokt, als tegenmaatregel tegen de sancties.
De Poolse regering riep in reactie daarop op 2 september de noodtoestand uit, die nog steeds van kracht is. Veel Poolse plaatsen langs de grens met Belarus zijn alleen bereikbaar voor Polen en er gelden strenge beperkingen voor reizigers. Toeristen, medewerkers van hulporganisaties, journalisten en anderen die niet in het gebied wonen of daar vast werken, zijn niet welkom, zelfs niet op doorreis.
Dat heeft het leven bemoeilijkt voor de verschillende bevolkingsgroepen die in dit multi-etnische, historische grensgebied leven. Hotels en pensions zijn failliet gegaan. Onderzoekers die proberen in het bosgebied te werken worden benaderd door soldaten die hen onder schot nemen en vragen wat ze in het gebied doen, vertelt ecoloog Michał Żmihorski die aan het hoofd staat van het in Białowieża gevestigde Onderzoeksinstituut voor Zoogdieren, dat een onderdeel is van de Poolse Academie van Wetenschappen.
De Poolse regering heeft langs de grens al een ongeveer twee meter hoog hek met prikkeldraad opgericht dat door het Woud van Białowieża en een groot deel van de omliggende grensgebieden loopt. Uit rapporten blijkt dat er al dieren als wisenten en elanden vast raakten en stierven in dit hek. De nieuwe muur begint bij de noordelijkste punt van de Pools-Belarussische grens, tegen Litouwen aan, en loopt door naar het zuiden naar de rivier de Bug. Langs de oevers daarvan staan nu ook al afzettingen van prikkeldraad.
‘Ik vermoed dat dit ook al negatieve gevolgen heeft gehad voor veel dieren,’ aldus Żmihorski. Wanneer de constructie van de muur doorgaat ‘wordt het woud zo’n beetje in tweeën gehakt.’
Ongerept woud
Een groot deel van het Woud van Białowieża is al beschermd sinds de vijftiende eeuw. In het gebied bevindt zich de laatste grote oppervlakte met oerbos, het soort bos dat ooit heel Europa bedekte van de Oeral tot aan de Atlantische Oceaan. ‘Dit is het kroonjuweel van Europa,’ aldus Nowak.
Eeuwenoude eiken, essen en linden torenen uit boven dichtbegroeid struikgewas, waarin bomen omvallen en vergaan, legt Eunice Blavascunas uit. Deze antropoloog schreef een boek over het gebied. In het woud komt een grote verscheidenheid aan paddenstoelen en ongewervelde diersoorten voor (zo’n 16.000 soorten van deze groepen gezamenlijk) naast 59 soorten zoogdieren en 250 soorten vogels.
Aan de Poolse kant van het woud grazen zo’n zevenhonderd wisenten in ondiepe valleien en op open vlakten in het woud. De bijzondere populatie heeft er een eeuw over gedaan om zich weer te herstellen. Daarnaast leven er wolven, otters, edelherten en een bedreigde populatie van iets meer dan tien lynxen. Normaalgesproken trekken deze dieren heen en weer over de grens met Belarus. In 2021 waren er meldingen van een bruine beer die vanuit Belarus naar Polen was gekomen.
Uit rapporten kan worden opgemaakt dat de Poolse regering mogelijk bomen laat kappen in Białowieża en andere bossen langs de grens. Naast de gevolgen die dit heeft voor de dieren, maken de wetenschappers zich ook zorgen om de herrie en lichtvervuiling die dit veroorzaakt. Bovendien zouden bij de bouwwerkzaamheden schadelijke en invasieve planten kunnen worden meegebracht, bijvoorbeeld snelgroeiende kruiden als guldenroede en rozewortel, voegt Jaroszewicz daar aan toe.
Maar het probleem is niet alleen het bos zelf. Wanneer er een blokkade komt langs de oostgrens van Polen, raken Europese populaties van wilde dieren afgesneden van de ruimte die Eurazië te bieden heeft. Dat is een probleem voor het hele continent, stelt Linnell, ‘het is een groot probleem dat deze grens wordt geblokkeerd.’
Muren zorgen ervoor dat leefgebieden ernstig gefragmenteerd raken; waardoor dieren geen partners, voedsel en water kunnen vinden. Op lange termijn leiden ze ertoe dat dieren uitsterven in een bepaalde regio, doordat er geen genenmateriaal meer kan worden uitgewisseld, aldus Linnell.
Onrechtmatig?
Volgens juridische experts is de aanleg van de muur strijdig met verschillende nationale wetten op het gebied van natuurbescherming, maar daarnaast ook met belangrijke, bindende internationale verdragen.
Zo is het oerbos van Białowieża een UNESCO Werelderfgoed, wat internationaal prestige oplevert en toeristen trekt. Onderdeel daarvan is dat Polen geacht wordt zich te houden aan de regels van de Werelderfgoedconventie (waardoor het land verplicht is diersoorten als de wisent te beschermen) en geen schade mag toebrengen aan de omgeving van het Belarussisch deel van het woud, legt Arie Trouwborst van de Nederlandse Tilburg University uit. Hij is een expert op het gebied van milieuwetgeving.
De aanleg van de muur zou ertoe kunnen leiden dat UNESCO het bos van de Werelderfgoedlijst verwijdert. Dat zou een flinke klap zijn voor zowel Polen zelf als de regio, aldus Trouwborst. Het is in de geschiedenis slecht eenmaal voorgekomen dat de Werelderfgoedstatus werd ingetrokken.
Het Poolse deel van Białowieża is bovendien in de Habitatrichtlijn van de Europese Unie aangewezen als een beschermd gebied en onderdeel van het Natura 2000-netwerk, net als nog enkele andere bosgebieden langs de grens. Volgens Trouwborst lijkt de nieuwe muur ‘lastig te rijmen met de verplichtingen die Polen op basis van Europese wetgeving op dit gebied heeft, waardoor het activiteiten en projecten moet vermijden die mogelijk schadelijk kunnen zijn voor bepaalde diersoorten in het gebied, zoals de wisent, lynx en wolf.’
De EU-wetgeving is bindend en er kan zowel voor Poolse gerechtelijke instanties als voor het Europese Hof van Justitie een beroep op worden gedaan. Eventuele overtreding ervan kan hoge boetes opleveren, aldus Trouwborst. In redelijkheid lijkt uit de wet te leiden dat de Poolse regering de Habitatrichtlijn al overtreedt door het oprichten van een van prikkeldraad voorzien hek door het Woud van Białowieża. Volgens de wet mag er alleen toestemming worden verleend voor potentieel schadelijke projecten ‘wanneer er in redelijkheid niet kan worden getwijfeld aan afwezigheid’ van nadelige gevolgen. De aanleg van een muur brengt duidelijk negatieve gevolgen voor de natuur met zich mee.
‘Hoe je het ook wendt of keert, de aanleg van een hek of muur langs de grens, zonder ervoor te zorgen dat beschermde diersoorten deze kunnen passeren, lijkt tegen de wet,’ stelt Trouwborst.
Het Europese Hof van Justitie heeft al laten zien dat het in staat is om uitspraken te doen over activiteiten in het woud van Białowieża. De Poolse regering liet in de periode van 2016 tot 2018 delen van het woud kappen om bomen te verwijderen die waren aangetast door schorskevers. In april 2018 besloot het Hof van Justitie dat de kap illegaal was. De regering legde de kap van de bomen stil. De Poolse regering begon echter dit jaar weer met houtkap aan de randen van Białowieża.
Het oprichten van muren
Polen staat niet alleen. De wereldwijde trend van het oprichten van steeds meer grensmuren dreigt decennia aan vooruitgang op het gebied van natuurbescherming teniet te doen, vooral als het gaat om grensoverschrijdende beschermingsprojecten waarin twee of meer landen samenwerken, stelt Linnell.
Enkele prominente gebieden waar in de afgelopen tijd muren werden aangelegd zijn op de Amerikaans-Mexicaanse grens, op de grens tussen Slovenië en Kroatië en rondom Mongolië. Ook de buitengrens van de Europese Unie is inmiddels grotendeels van een hek voorzien, voegt Linnell daaraan toe. (Lees verder: Een bedreigde wolf ging op zoek naar een vrouwtje, maar de grensmuur stond hem in de weg.)
De sterke stijging van het aantal gebouwde muren lijkt als een verrassing te zijn gekomen voor veel natuurbeschermers, na bijna een decennium van vooruitgang op het gebied van contacten en samenwerking tussen landen. Dat is met name van belang in Europa, waar geen enkel land groot genoeg is om alle doelstellingen op het gebied van natuur- en soortbehoud zelf te behalen, omdat populaties planten en dieren zich over grenzen heen strekken.
Deze neiging tot het bouwen van muren levert een ‘ongekende fragmentatie van leefgebieden op,’ stelt Linnell. Het laat ‘een instorting van internationale samenwerking zien. Je ziet een terugkeer naar nationalisme, landen proberen de problemen intern op te lossen... en denken niet na over de nadelen voor de natuur,’ voegt hij daaraan toe.
‘Dit toont aan dat krachten van buitenaf een bedreiging kunnen vormen voor de vooruitgang die we hebben geboekt op het gebied van natuurbehoud...en hoe kwetsbaar die stappen vooruit zijn.’
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
