Reusachtige rog ontdekt in diepe poel op bodem van de Mekong-rivier

STUNG TRENG, CAMBODJA

Wie de rivier de Mekong vanuit Laos traag langs zandbanken en weelderig begroeide eilandjes naar het buurland Cambodja ziet stromen, kan zich amper voorstellen hoeveel leven zich onder het troebele oppervlak van de rivier afspeelt.

Alleen al in dit gedeelte van de rivier, dat zo’n 150 kilometer lang is, komen elk jaar naar schatting tweehonderd miljard vissen paaien om de bijna 4400 kilometer lange Mekong tot een van de visrijkste rivieren van de planeet te maken. Poelen op de bodem van de rivier, die een diepte van tachtig meter kunnen bereiken, dienen hier als toevluchtsoorden voor enkele van de grootste en meest bedreigde zoetwatervissen ter wereld.

De biodiversiteit van de Mekong is doorgaans niet met het blote oog waar te nemen. Maar vorige week dook ze letterlijk op uit de diepte, toen vissers een vier meter lange reuzenzoetwaterpijlstaartrog met een gewicht van ruim 180 kilo uit de troebele diepten van de Mekong ophaalden. De vrouwtjesrog werd bij toeval gevangen nadat ze een kleinere vis aan een haak had opgegeten. Omdat de vissers de reuzenrog niet wilden doden, riepen ze er een reddingsteam bij. De experts slaagden erin de haak uit de pijlstaartrog te verwijderen, het dier te wegen en te meten en het daarna weer onbeschadigd in de rivier uit te zetten.

Voor Zeb Hogan, die al jaren onderzoek doet naar de megavissen van de Mekong, waaronder de bijna uitgestorven Mekong-reuzenmeerval en de Siamese reuzenkarper, is de vangst van deze kolos een bewijs voor het enorme ecologische en biologische belang van diepe poelen in de bovenloop van het Cambodjaanse gedeelte van de Mekong, een belang dat op Hogans recente expedities naar deze poelen nog eens is onderstreept. In dit deel van de rivier leven ook de zeldzame Irrawaddy-dolfijn en de Cantor-reuzenweekschildpad.

‘Dit is de laatste plek op aarde waar we deze wezens nog zij aan zij vinden,’ zegt Hogan, visbioloog aan de University of Nevada in Reno en leider van het USAID-onderzoeksprogramma ‘Wonders of the Mekong’.

In de week voorafgaand aan de vangst leidde National Geographic-onderzoeker Hogan een wetenschappelijke expeditie naar dit gebied. Aan het internationale team van experts namen nog twee andere NatGeo-onderzoekers deel: Kakani Katija, een diepzee-expert, en Kenny Broad, een milieuantropoloog en grotduiker.

De expeditie was de eerste van zijn aard en had tot doel de diepste gedeelten van de Mekong nader te onderzoeken. Als de ‘ogen en oren’ van het team fungeerden enkele op afstand bestuurbare kleine onderzeeërs die waren uitgerust met lampen en camera’s, naast camera’s die vanaf het wateroppervlak werden afgezonken en videocamera’s met aas eraan. De onderzoekers vergaarden ook DNA-monsters, om zeldzame of nog onbekende soorten op te sporen in een rivier die ondanks zijn enorme belang nog niet grondig is bestudeerd.

Gaten in de bodem

De Mekong ontspringt op het Tibetaanse Hoogland en loopt op weg naar de Zuid-Chinese Zee door zes landen. Met zijn bijna duizend vissoorten wordt het stroomgebied van de Mekong erkend als een van de belangrijkste hotspots van biodiversiteit op aarde. Het stelsel vormt het meest uitgestrekte binnenlandse visserijgebied ter wereld, dat voorziet in het levensonderhoud van tientallen miljoenen mensen in de regio.

Het geheim achter de enorme productiviteit van de Mekong is een seizoensgebonden overstroming, die het peil van de rivier elk jaar met soms wel veertig procent doet stijgen en enorme aantallen jonge visjes stroomafwaarts meevoert en over de ondergelopen spoelvlakten van de rivier verspreidt, waar de vissen verder opgroeien. Veel vissoorten in de Mekong trekken gedurende hun levenscyclus over grote afstanden naar paaigronden stroomopwaarts, waaronder de diepe poelen in het noorden van Cambodja.

Onderzoekers zijn al geruime tijd bekend met dit gebied, waar elk jaar een wijdvertakt stelsel van kreken, zijriviertjes en beboste eilandjes onder water komt te staan. In het droge seizoen is de regio een toevluchtsoord voor talloze belangrijke vissoorten in de Mekong, waaronder enkele reuzensoorten. Maar door zijn afgelegenheid is wetenschappelijk onderzoek in het gebied – met name naar de diepe poelen op de bodem van de rivier – niet eenvoudig.

Katija heeft de leiding over het Bioinspiration Lab van het Monterey Bay Aquarium Research Institute en ziet grote overeenkomsten tussen de diepe poelen van de Mekong en het diepzeelandschap dat zijn team normaliter bestudeert: een ecosysteem in de diepzee, met weinig daglicht en met grondstromingen langs de bodem. ‘Wat het werken in de rivier de Mekong zo uitdagend maakt, met name als het gaat om opnametechnieken, is de troebelheid van het water en het zeer beperkte zicht, ook in de diepste regio’s,’ zegt zij.

Dat werd duidelijk tijdens de meerdaagse expeditie naar de Mekong, toen Katija en haar team een op afstand bestuurbare kleine onderzeeër inzetten om de bodem van de rivier te bestuderen. Vanaf een onderzoeksboot aan de oppervlakte konden ze op computerschermen zien hoe de kleine onderzeeër door dichte wolken slib zweefde, waarin het zicht niet veel meer dan zo’n dertig centimeter bedroeg.

Maar op video-opnamen die op een diepte van een kleine tachtig meter werden gemaakt, waren nog altijd meerdere vissoorten te herkennen, waaronder een trekkende reuzenmeerval die in Cambodja trey chhwiet wordt genoemd. Deze soort was ooit de belangrijkste vis voor lokale vissers in het grensgebied met Laos, maar deze belangrijke binnenlandse visgronden bestaan niet meer omdat de trekroute van de vis in 2020 werd afgesneden door de aanleg van de Don Sahong-stuwdam, nabij de Laotiaans-Cambodjaanse grens.

De opname van de trey chhwiet was vooral voor Hogan van groot belang, omdat hij al meer dan twintig jaar onderzoek doet naar deze binnenlandse visgronden en heeft proberen uit te zoeken hoe verspreidingsgebieden van vissoorten na de aanleg van de dam zijn verschoven.

Broad heeft veel ervaring met het duiken in de onderzeese ‘blue holes’ voor de kust van de Bahama’s en vergeleek het duiken in de Mekong met het ‘zwemmen in een badkuip vol café con leche. Als je daar nog de sterke stroming, diepten van meer dan tachtig meter en verschillende soorten puin bij optelt, dan spreek je over een zeer uitdagende omgeving om te onderzoeken,’ zegt hij.

Reuzen van de diepte

Wetenschappers van het ‘Wonders of the Mekong’-project hebben de afgelopen jaren onderzoek gedaan in dorpen en op vismarkten om meer inzicht te krijgen in de aquatische biodiversiteit in de diepe poelen op de bodem van de Mekong. In samenwerking met het Cambodjaanse visserijbeheer is in het kader van dit project ook een plaatselijk netwerk van vissers opgezet die vangsten van reuzenvissen en bedreigde vissoorten aan de wetenschappers melden.

In het noorden van Cambodja staan vissers op het punt een reuzenzoetwaterpijlstaartrog weer terug te zetten in de rivier de Mekong. De kolossale rog woog ruim 180 kilo en werd per toeval gevangen nadat het dier een kleinere vis aan een haak had ingeslikt. In Cambodja is het vissen op reuzenzoetwaterpijlstaartroggen niet verboden, maar het vlees van de vis wordt in Zuidoost-Azië niet als lekkernij beschouwd.

In het noorden van Cambodja legt een dorpsoudste aan een jongetje uit dat de reuzenzoetwaterpijlstaartrog beschermd moet worden; kort na het maken van deze foto werd de vis weer teruggezet in de Mekong. Volgens de Rode Lijst van de IUCN wordt de reuzenzoetwaterpijlstaartrog met uitsterven bedreigd.

Dus toen vissers op het afgelegen eilandje Koh Preah, stroomafwaarts van het stadje Stung Treng, op 4 mei een reuzenzoetwaterpijlstaartrog vingen, namen ze contact op met medewerkers van het project. Vanuit Phnom Penh reden de onderzoekers ’s nachts zes uur lang door de stromende regen om het eilandje in het noorden van het land te bereiken.

Op de Rode Lijst van de IUCN wordt de reuzenzoetwaterpijlstaartrog (Urogymnus polylepis) als een met uitsterving bedreigde soort geclassificeerd, maar het is in Cambodja niet verboden om op de soort te vissen, hoewel het vlees van de vis in Zuidoost-Azië niet als een lekkernij geldt. Volgens Hogan erkennen plaatselijke vissers inmiddels dat de soort beschermd moet worden.

Op de vangstplek had zich een grote groep dorpelingen rond de reuzenzoetwaterpijlstaartrog verzameld, die tijdelijk in een groot zeildoek uit het water was gehaald en vochtig werd gehouden om te worden gemeten en gewogen. Het dier had een lengte van 3,93 meter, en met behulp van meerdere weegschalen stelden de onderzoekers vast dat de vis ruim 180 kilo woog.

Hoe groot deze vis ook was, volgens Hogan en anderen die uitgebreid met plaatselijke vissers in de regio hebben gesproken, zijn er in het verleden exemplaren gevangen die tweemaal zo groot waren. Dat soort meldingen zijn moeilijk te verifiëren, maar er is alle reden om aan te nemen dat de reuzenzoetwaterpijlstaartrog de grootste zoetwatervis op aarde is. Andere plaatselijke kolossen, zoals de Mekong-reuzenmeerval en de Siamese reuzenkarper, kunnen een gewicht van meer dan 270 kilo bereiken en ruim drie meter lang worden.

Normaliter is de reuzenzoetwaterpijlstaartrog uitgerust met een giftige en gekartelde pijlstaart, die tot wel veertig centimeter lang kan worden. Maar bij dit exemplaar leek die staart te ontbreken. Volgens Hogan is het niet ongebruikelijk dat de roggen hun pijlstaart om verschillende redenen verliezen.

Het was de eerste keer dat de dorpelingen zó’n enorme vis hadden gezien. Terwijl de rog weer in de rivier werd uitgezet, hurkte dorpshoofd Long Tha naast een jongetje dat was komen kijken. ‘Dit is een reuzenzoetwaterpijlstaartrog,’ legde hij aan de jongen uit. ‘Als je later groot bent, moet je deze vis beschermen.’

Chea Seila, manager van het ‘Wonders of the Mekong’-programma, werkt al jaren samen met deze vissersgemeenschap. Volgens haar is de houding van de plaatselijke vissers jegens het behoud van reuzenvissen veranderd als gevolg van de voorlichting over deze grote soorten.

‘In het begin waren ze bang om gearresteerd te worden of in de cel te belanden als ze de vangst van een reuzenvis zouden rapporteren,’ zegt zij. ‘Maar wij stellen het zeer op prijs als ze een vangst melden en we beschouwen de vissers als rolmodellen voor het behoud van deze bedreigde soorten.

Ik denk dat het niet de laatste keer zal zijn dat we bedreigde reuzenvissen weer in hun vertrouwde habitat zullen uitzetten.’

Veelzijdige bedreiging

Het onderzoek in dit gedeelte van de Mekong heeft de afgelopen jaren meer urgentie gekregen omdat het ecosysteem van alle kanten wordt bedreigd. Terwijl de wetenschappers video-opnamen in de diepe poelen van de rivier maakten, waren ze getuige van de sterke plasticvervuiling van de Mekong, zelfs in beschermde delen van de rivier. Ook troffen ze talloze ‘spooknetten’ aan, die door vissers zijn afgedankt maar onder water veel dieren kunnen verstrikken.

De gezondheid van de rivier als geheel wordt met name bedreigd door de klimaatverandering. In de laatste jaren is het seizoensgebonden waterpeil van de Mekong door aanhoudende droogte – het gevolg van een natuurlijk weersfenomeen dat El Niño wordt genoemd, maar waarvan de uitwerkingen worden versterkt door de opwarming van de aarde – tot een historisch laag niveau gezakt. De situatie wordt nog verergerd door het feit dat beheerders van stuwdammen het debiet stroomopwaarts aanpassen aan de plaatselijke vraag naar water.

Hoewel visserij verboden is in de talloze lokale kleine rivierreservaten die door plaatselijke gemeenschappen worden beheerd, blijft de druk van de binnenlandse visserij een van de voornaamste problemen in de regio, waar kleine visserskampen zich langs de oevers aaneenrijgen. Ook worden er volgens waarnemers nog vaak illegale vismethoden gebruikt, zoals elektrovisserij.

Volgens berichten in de Phnom Penh Post heeft de Cambodjaanse regering in principe ingestemd met de bouw van een stuwdam voor een reusachtige waterkrachtcentrale van 1400 megawatt in de Mekong, even ten noorden van Stung Treng. Daar bevinden zich ook de diepe poelen, en de dam zal binnen een gebied komen te liggen dat wordt beschouwd als een wetland van grensoverschrijdend belang. Eerder werd aangenomen dat de Cambodjaanse overheid minstens tot 2030 zou afzien van de bouw van stuwdammen in de hoofdtak van de Mekong.

Tijdens hun bezoeken aan de regio zagen de onderzoekers technisch materieel rond de beoogde bouwplek staan, wat erop wijst dat er een voorbereidende geologische studie voor de aanleg van de dam wordt uitgevoerd. Hogan was persoonlijk getuige van de manier waarop naburige visgronden in Laos verdwenen door de aanleg van een ander obstakel, de Don Sahong-dam. Volgens hem zal de geplande stuwdam in Cambodja ernstige schade toebrengen aan de kwetsbare ecologie van de rivier.

‘Het zal leiden tot het verdwijnen van visgronden, biodiversiteit en het levensonderhoud van vele mensen,’ zegt hij. ‘Het zal de regio voorgoed veranderen.’

Hogan en Stefan Lovgren schreven samen het boek Chasing Giants: In Search of the World’s Largest Freshwater Fish, dat binnenkort verschijnt.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com