Verzet vormde hun identiteit: een inkijkje in het leven in Braziliaanse quilombos

Al sinds 1530 en in de ruim 350 jaar die daarop volgden brachten schepen meer tot slaaf gemaakte Afrikanen naar Brazilië dan naar welk ander land in Noord- of Zuid-Amerika dan ook. In totaal waren het er zo'n 4,8 miljoen. Toen de slavernij in 1888 officieel werd afgeschaft, waren veel gevangenen ontsnapt naar afgelegen gebieden waar ze hun eigen gemeenschappen oprichtten. Deze kregen bekendheid onder de naam quilombos. Maar in het huidige Brazilië staat dit woord voor nog veel meer.

Quilombos (ook wel kilombos) werden een symbool voor de lange strijd tegen slavernij en onderdrukking in een land waar racisme en vooroordelen nog steeds voor tweespalt zorgen. Ze staan voor “de strijd voor erkenning van de rechten van zwarte mensen en van de rol die zwarte mensen hebben gespeeld in het systeem van geweld dat begon met het kidnappen van mensen uit Afrikaanse gebieden,” vertelt Givania Silva, die aan het hoofd staat van het samenwerkingsverband voor rurale quilombo-gemeenschappen CONAQ (Coordenação Nacional de Articulação das Comunidades Negras Rurais Quilombolas).

Silva werd geboren in een quilombo in Pernambuco, een staat aan de oostkust van Brazilië, waar duizenden tot slaaf gemaakte mensen na hun bootreis aan land kwamen in het tijdperk van de Atlantische slavenhandel. Het ligt ook in de buurt van de plek waar ooit “Palmares” was, de grootste en bekendste quilombo. Palmares bood uiteindelijk onderdak aan meer dan 20.000 inwoners. De nederzetting werd in 1695 door Portugese troepen verwoest, maar is nog steeds een historisch symbool van verzet.

Of je al dan niet thuishoort in een quilombo is niet alleen een kwestie van huidskleur, stelt Silva. De gemeenschappelijke band bestaat eerder uit “de band die binnen die groep ontstond in de loop van het proces van verzet tegen slavernij. De betekenis van het woord werd een groep mensen die strijdt, die zich verzet, die zich opnieuw organiseert.”

Gelovigen bidden tijdens een dienst in de Igreja da Ordem Terceira de Nossa Senhora do Rosário in Salvador, de hoofdstad van de staat Bahia in het noordoosten van Brazilië. In deze gemeente en elders in het land is de religie een mengeling van katholicisme en rituelen met Afrikaanse invloeden. Candomblé is een van de populairste uit Afrika stammende religies.

Juliana dos Santos Silva, een aanhanger van candomblé, eert haar tot slaaf gemaakte voorouders in de ruïne van wat ooit een plantershuis was in de Braziliaanse stad Nova Iguaçu.

Umbanda- en candombléaanhangers eren overleden familieleden en geliefden op de Dia de Finados. Het meisje op deze foto bezoekt een begraafplaats in de wijk Irajá in Rio de Janeiro.

Het ontstaan van quilombos

Volgens de officiële cijfers zijn er zo’n 5.900 quilombos in heel Brazilië. (CONAQ gaat uit van circa 6.500.) In 1988 werd de Braziliaanse grondwet zo aangepast dat de afstammelingen van Afrikanen die in de quilombos leefden formeel eigenaar van de grond konden worden, maar nog geen tien procent van de gemeenschappen heeft het eigendom toegewezen gekregen.

Map

Raciale tegenstellingen zijn diep geworteld in Brazilië, het laatste land op het westelijk halfrond dat de slavernij afschafte. Aanhoudende ongelijkheid en historisch bewustzijn blijven gespreksonderwerpen.

Candombléaanhangers gaan in de Braziliaanse stad Salvador met witte rozen, parfum en muziek naar zee. Het is een eerbetoon aan Iemanjá, godin van de zee en beschermvrouw van vissers.

“De afschaffing van de slavernij wordt voorgesteld als iets wat alleen maar positief was voor zwarte mensen, terwijl zij door de manier waarop dat werd gedaan op straat kwamen te staan, zonder huis of grond,” aldus Silva. “Dat is tot op de dag van vandaag nog steeds zo.”

Volgens het Braziliaanse instituut voor Geografie en Statistiek (Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística) ziet bijna 56 procent van alle Brazilianen zichzelf als afstammeling van Afrikanen, maar in het bedrijfsleven, de politiek en de kunsten zijn de meeste leidinggevenden wit. Het gemiddelde inkomen van Afro-Brazilianen is iets minder dan de helft van dat van witte mensen, volgens een in 2020 gehouden onderzoek. Die inkomenskloof is in minstens tien jaar nauwelijks veranderd.

Maria José de Deus is een van de inwoners van een quilombo. Deze werden ooit opgericht door voormalige tot slaaf gemaakten die wisten te ontvluchten. Er werden sinds de zestiende eeuw meer dan 4,8 miljoen Afrikanen per schip tegen hun wil naar Brazilië vervoerd.

De leden van de familie Moreira stammen af van voormalige tot slaaf gemaakten. Ze wonen al sinds hun geboorte in Paraopeba, in de staat Minas Gerais in het noordoosten van Brazilië. De gemeenschap bestaat uit zo’n 240 families. In 1988 werd de Braziliaanse grondwet zo aangepast dat de afstammelingen van Afrikanen die in quilombos leefden

formeel eigenaar van de grond konden worden, maar nog geen tien procent van deze gemeenschappen heeft het eigendom toegewezen gekregen.

Duiven spelen een belangrijke rol bij religieuze rituelen van quilombogemeenschappen zoals deze in de Braziliaanse stad Salvador.

Dit portret symboliseert de arbeid van zwarte mensen die Brazilië rijkdom bracht tijdens het koloniale tijdperk, zoals het planten en oogsten van suikerriet. Er werden sinds de zestiende eeuw meer dan 4,8 miljoen Afrikanen per schip gedwongen naar Brazilië vervoerd, wat ertoe leidde dat hier meer mensen dan elders in Noord- en Zuid-Amerika tot slaaf werden gemaakt. Voor veel Afro-Brazilianen is de pauw een religieus symbool.

Jongeren doen mee aan een processie ter ere van de Afrikaanse wortels van een kerk in Minas Gerais, in het zuidoosten van Brazilië. Volgens vooraanstaande leden van de gemeenschappen is een deel van de strijd om anderen voor te lichten over de geschiedenis van quilombos en waar die voor staan, zowel cultureel als spiritueel.

“In de stad willen de bazen dat we laaggeschoold werk doen. We werken hard maar verdienen heel weinig, dus dat is nog steeds een slavenproces,” stelt de 42-jarige Benedito de Freitas. Hij woont in Comunidad Remanescente Quilombo Joao Surá, een quilombo die verdeeld is over de zuidoostelijke staten Paraná en Sao Paulo.

De Freitas is, net als de leden van de 55 overige families die er wonen, een nakomeling van tot slaaf gemaakte voorouders die vluchtten uit de goudmijnen in de regio en zich in het oerwoud vestigden. “Wij hebben ons bestaan te danken aan onze voorouders die op zoek gingen naar de vrijheid,” stelt hij. “Hier [in quilombos] worden zwarte mannen en vrouwen gerespecteerd, ook al worden ze onderdrukt.”

Culturele en religieuze identiteit

Voor de bewoners zijn de gemeenschappen niet alleen een bron van kracht in de strijd om raciale erkenning; ze zijn ook een anker voor hun culturele identiteit en religie.

“We kennen een diversiteit aan religieuze uitingen, dans en muziek, die altijd met elkaar in verband staan,” aldus historicus Cassius Cruz, die verbonden is aan de Universidade Estadual de Campinas.

Het katholicisme is de dominante religie in Brazilië, maar het evangelisme wint terrein. Volgens landelijke enquêtes neemt de afgelopen jaren ook het percentage mensen toe dat zegt dat ze van oorsprong Afrikaanse religies aanhangen. Een van de meest populaire religies met een Afrikaanse achtergrond is candomblé, waarin gebruik wordt gemaakt van muziek, dans en andere rituelen.

“Het gaat voor mij eigenlijk om mijn voorouders,” zegt de 37-jarige Juliana dos Santos Silva. Zij werd met het evangelische geloof opgevoed, maar haar grootouders en overgrootouders waren aanhangers van candomblé. De in Rio de Janeiro geboren Silva maakte elf jaar geleden kennis met de religie via haar ex-echtgenoot, toen ze een ceremonie ter ere van een godheid bijwoonde. “Ik was onder de indruk van de energie en blijdschap van die zingende en feestvierende mensen,” vertelt Silva. Ze voegt eraan toe dat de religieuze rituelen haar hielpen bij de verwerking van de dood van haar vader en ook zorgden voor een speciale band met haar grootouders.

Toch zijn sommige mensen terughoudend in het openlijk belijden van hun geloof. In de afgelopen jaren kwam het voor dat er vernielingen werden aangericht in gebedshuizen (terreiros) en in 2021 registreerde het Ministério da Mulher, da Família e dos Direitos Humano (het ministerie voor vrouwen, gezinnen en mensenrechten) meer dan zeshonderd meldingen van inbreuken op het recht op godsdienstvrijheid, dat in de Braziliaanse grondwet is vastgelegd.

“Veel van mijn vrienden houden hun religie geheim,” vertelt Silva.

Franklin Moreira, die lid is van een religieuze folkloristische groep met Afrikaanse wortels in de staat Minas Gerais in het zuidoosten van Brazilië, vertelt dat een deel van de strijd bestaat uit het voorlichten van anderen over de geschiedenis van quilombos en hun betekenis op zowel cultureel als spiritueel vlak.

“Wij hebben onze eigen manier om naar buiten te treden,” aldus de 29-jarige Moreira. “We moeten mensen er op een weloverwogen manier op wijzen dat dit heilige plekken zijn, waar we onze voorouders herdenken, en dat die daarom gerespecteerd moeten worden.

Dit is erfgoed van onze voorouders, die voor ons van grote waarde is. Het Brazilië zoals we dat kennen, met deze cultuur, kon alleen ontstaan dankzij de kracht van onze voorouders. Zij hebben heel veel moeten doormaken, ze hebben onvoorstelbaar leed moeten doorstaan,” stelt hij. “Daarom is het zo belangrijk om te zorgen dat onze quilombos in stand blijven, zo blijven wij ons verzetten.”

Maria Daniel Balcazar is fotograaf. Ze richt zich in haar projecten op de vitaliteit van tradities die zich ontwikkelen door syncretisme om voort te kunnen bestaan. Ze heeft twee boeken gepubliceerd: Kilombo en Heirs of Dawn.

Paula Ramón is een in Venezuela geboren schrijver die in Los Angeles woont. Volg haar op @paulacramon.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com