De wrede behandeling van slaven in Sparta kende geen grenzen

Binnen de slavenmaatschappij van het oude Griekenland neemt Sparta een ­s­peciale plaats in. Daar was een uniek systeem van lijfeigenen die voor de elite zorgden, maar uitermate wreed behandeld werden. Daarom merkte de Atheense politicus Critias in de vijfde eeuw v.C. op dat op geen enkele andere plek ‘de vrijen vrijer waren en de slaven meer geknecht’.

Slaven van Sparta

Dit fenomeen kan waarschijnlijk worden teruggevoerd tot de tiende eeuw v.C., toen Grieken van Dorische afkomst de Peloponnesos binnenvielen en de vruchtbare gronden in de vallei van de Eurotas (de regio Laconië) bezetten en de inwoners massaal tot slaaf maakten. De Doriërs pakten hun land af en verplichtten ze om dat voor hen te bewerken.

Leestip: Hoe slavernij Nederland rijk maakte – en uiteindelijk werd afgeschaft

Deze lijfeigenen werden heloten genoemd, een woord waarvan de oorsprong onduidelijk is maar dat door de klassieke schrijvers in verband werd gebracht met de stam van het werkwoord ‘veroveren’, wat past bij de status van deze mensen als krijgsgevangenen.

De hoofdstad van de Spartanen. In deze aquarel heeft Joseph Michael Gandy het monumentale centrum van de stad Sparta verbeeld. Negentiende eeuw.

Later, in de achtste eeuw v.C., trokken de ­Spartanen verder – waarschijnlijk door een toename van de eigen bevolking – en veroverden het naburige Messenië. Na een lange en bloedige oorlog kregen ze de macht in handen en maakten de lokale bevolking tot slaven, ofwel heloten.

In de vijfde eeuw v.C. zou de grote Atheense ­historicus Thucydides zeggen dat ‘het merendeel van de heloten afstammelingen waren van tot slaaf gemaakte Messeniërs’. Net als alle andere heloten bleven de Messeniërs hun eigen land bewerken, maar betaalden ze een zeer hoge schatting aan hun nieuwe meesters.

Volgens de Spartaanse dichter Tyrtaeus: ‘Als uitgeputte ezels met een zware last, brachten zij hun eigenaars onder gedwongen rampspoed de helft van de vruchten die de aarde voortbrengt.’

De heloten vormden de legertros en droegen de zware wapens van de Spartaanse hoplieten, deden dienst als kwartier­ maker en haalden de gesneuvelden van het veld. Meestal werden Spartanen vergezeld door één heloot die hen assisteerde. Maar volgens Herodotos bestond het Spartaanse leger in de Slag bij Plataeae van 479 v.C. tegen de Perzen uit vijfduizend burgers, en waren er voor ieder van hen zeven heloten, die later ook meevochten. Hoewel deze aantallen worden betwist, duiden ze op de aanwezigheid van zo’n 35.000 heloten. Zo’n enorm aantal kan alleen worden verklaard als maatregel om ze niet in Sparta te willen achterlaten in de tijd dat bijna alle Spartanen op veldtocht waren. Na de veldslag werden gesneuvelde slaven ter plekke begraven in een apart graf en de overlevenden kregen van generaal Pausanias bevel om de buit te verzamelen. Natuurlijk stalen ze tijdens deze missie veel spullen die ze later in het geheim verkochten.

De ongebruikelijke levenswijze van de­ burgers van Sparta was alleen mogelijk dankzij de enorme aantallen lijfeigenen die het land bewerkten en in het levensonderhoud van hun meesters voorzagen.

Leestip: Hoe gek waren Romeinse keizers?

Om opstanden te voorkomen moesten de heloten strak in de hand worden gehouden. Zo ontstond het Sparta dat door klassieke schrijvers werd vergeleken met een kampement in oorlogstijd. Alles stond in dienst van de strijd, die van oudsher het fundament was onder de Spartaanse samenleving. Het leger stond altijd paraat.

Een onderdanig leven

Heloten waren eigendom van de staat en mochten niet buiten Sparta worden verkocht of door particulieren worden vrijgelaten. Hun hoofden waren kaalgeschoren (in sterk contrast met de lange lokken van de Spartiaten, de mannen met volledig burgerrecht), ze droegen een primitief leren gewaad en hadden een muts van hondenleer op (kynê), wat hun meest onderscheidende kenmerk was.

Als ze deze kleding kwijtraakten, kregen ze de doodstraf en moest hun eigenaar een boete betalen. Heloten waren hierdoor in een oogopslag te herkennen, wat hielp om ze makkelijk onder controle te houden. Heloten leefden vooral op het platteland waar ze gemeenschappen vormden en een gezin konden stichten.

In 1900 schilderde de Franse kunstenaar Fernand Sabbatté dit doek waarop een Spartaan zijn kinderen een dronken slaaf laat zien. Op dit schilderij zie je een van de vele vernederende praktijken waaraan de Spartanen hun lijfeigenen onderwierpen. Plutarchus schrijft hierover in zijn biografie van de Spartaanse wetgever Lycurgus.

Ze waren gebonden aan een stuk land dat ze moesten bewerken. Een deel van de jaarlijkse oogst moesten ze afstaan aan hun eigenaar, de rest van de opbrengst was voor de heloot. Wanneer daar behoefte aan was moesten eigenaars soms heloten van hun land uitlenen aan andere medeburgers, alsof het paarden of honden waren.

Leestip: Onderzoeker zocht uit wat voor schoenen men droeg in de Middeleeuwen

Sommige heloten, vooral vrouwen, ­werden ingezet voor huishoudelijke en persoonlijke diensten. Buitenechtelijke relaties met Spartaanse mannen waren waarschijnlijk aan de orde van de dag, want er bestond een aparte sociale klasse genaamd móthakes, ‘bastaarden’.

Tweederangs soldaten

De heloten vergezelden hun meesters ook op militaire campagnes, meestal bepakt met zware wapens en bagage. We weten dat Spartaanse hoplieten eerst vooral voor persoonlijke diensten vergezeld werden door heloten, maar na verloop van tijd mochten die ook als lichte troepen meevechten.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

En naarmate er steeds minder volbloed Spartiaten waren, nam hun belang toe. We weten bijvoorbeeld dat de Spartaanse generaal Brasidas op het hoogtepunt van de Peloponnesische Oorlog zevenhonderd heloten meenam om in de noordelijke Egeïsche Zee tegen Athene te vechten. En begin vierde eeuw v.C. namen drieduizend heloten deel aan de veldtocht van koning Agesilaüs II tegen de Perzen.

Het beleid om heloten op te nemen in het leger was ook een manier om grote groepen slaven uit Sparta weg te halen, die een gevaar konden vormen als er een opstand uitbrak. Daarom werden ze uitgezonden naar oorlogsgebieden ver uit de buurt van Sparta, bijvoorbeeld de noordelijke­ Egeïsche Zee, Klein-Azië en Sicilië.

De heloten werden naar Sicilië en andere plaatsen ver van Sparta gestuurd om te vechten, zodat ze hun wapens niet tegen hun meesters zouden keren. Tempel van Hera in Selinunte (Sicilië).

Heloten die meewerkten, konden de door hen gewenste vrijheid krijgen, wat bijvoorbeeld gebeurde met degenen die Brasidas vergezelden. In een ander geval werd de vrijheid aangeboden aan de heloten die Spartaanse soldaten voedsel hadden gebracht, toen ze in 425 v.C. door de Atheners werden omsingeld op het eiland Sphacteria.

Het steeds grotere militaire belang van de heloten leidde eind vijfde eeuw v.C. tot de creatie van een sociale klasse die bekendstaat als de neodamodeis: ‘nieuwe leden van de demos’ (het volk).

Deze bestond uit als hopliet getrainde bevrijde heloten die bij verschillende campagnes tussen 421 en 371 v.C. als stoottroepen werden ingezet. Maar ondanks deze benaming hadden ze niet dezelfde burgerrechten als de oude ­Spartiaten.

Wrede onderdrukking

De exacte aantallen burgers en lijfeigenen in het oude Sparta zullen we nooit weten. Zeker is echter dat door de voortdurende oorlogen en het harde bevolkingsbeleid (bijvoorbeeld dat kinderen met lichamelijke afwijkingen aan hun lot werden overgelaten), het aantal heloten steeg en het aantal Spartaanse burgers gestaag afnam.

Deze situatie maakte dat de staat strenge maatregelen moest nemen om de heloten onder controle te houden. Om te beginnen verklaarden de eforen (de vijf magistraten die de hoogste macht hadden), bij hun aantreden aan het begin van het jaar, de heloten officieel de oorlog.

Door de jacht trainden de Spartanen zich in twee belangrijke vaardigheden: omgaan met wapens en fysiek uithoudingsvermogen. Laconische tondo met de Calydonische jacht. 6^de eeuw. v.C. Louvre, Parijs.

Zo zou het geen misdaad zijn om ze te doden; in het klassieke Griekse gedachtegoed betekende het plegen van een ongegronde misdaad namelijk dat er op de hele stad een smet kwam te rusten.

De keel doorsnijden

Maar het belangrijkste instrument van onderdrukking was de crypteia. Deze term is verwant aan het werkwoord ‘verbergen’, wat blijkt uit de belangrijkste voorwaarde van deze beproeving: zorgen dat je niet gezien werd op het platteland en in de bergen van Laconië. Plutarchus geeft er een gedetailleerde beschrijving van:

‘Regelmatig stuurden de magistraten de slimste jonge mannen naar het platteland met alleen een dolk en wat voedsel. Overdag verstopten zij zich, maar ’s avonds en ’s nachts gingen ze naar de wegen, waar ze alle heloten die ze konden vangen de keel doorsneden. Vaak gingen ze ook naar afgelegen velden en doodden daar de sterksten en de besten.’

Leestip: Kwam dementie ook al voor bij de oude Grieken en Romeinen?

Crypteia wordt door sommige moderne historici wel vertaald met ‘geheime dienst’. Aanvankelijk was de crypteia bedoeld voor de Spartaanse jeugd om hun mannelijkheid te trainen voor het harde militaire leven, maar al snel werd het een manier om terreur te zaaien en het gevaar voor helotische opstanden te bezweren.

Opstand en bevrijding

Volgens de geschiedschrijver en krijgsheer Xenophon – die voor Sparta vocht – hielden de heloten altijd alle rampspoed van hun eigenaren nauwlettend in de gaten en keken ze naar hen met een blik van ‘we lusten ze wel rauw’. De angst voor rebellie van de heloten bepaalde het leven en het beleid in Sparta.

De grootste opstand vond plaats in 464 v.C. nadat Sparta was getroffen door een aardbeving. De Spartanen geloofden dat die een straf was van Poseidon, omdat ze de heloten hadden gedood die waren gevlucht naar de tempel van Poseidon bij Kaap Taenarum.

Leestip: De Akropolis van Athene, het hart van het oude Griekenland

Bij de aardbeving kwamen twintig­duizend burgers om het leven en van alle huizen stonden er nog maar vijf overeind. De overlevenden gingen tussen de puinhopen op zoek naar hun bezittingen, maar de slimme koning­ Archidamus II gaf het sein voor de strijd en alle mannen moesten zich gewapend bij hem verzamelen.

Het Odeon en het ecclesiasterion (ontmoetingsplaats van de volksvergadering) van Messini, de stad die Epaminondas stichtte voor de bevrijde Messeense heloten.

Dit was de redding voor Sparta, want van alle kanten waren heloten naar de stad getrokken, klaar om de Spartanen af te maken die het hadden overleefd. Toen ze die in gevechtsstelling aantroffen, trokken ze zich terug.

De Messeense heloten echter pakten de wapens op. Ze stichtten een bolwerk op de berg Ithome, een natuurlijk fort in het hart van Messenië, waar ze tien jaar stand hielden. Uiteindelijk sloten ze een akkoord met de Spartanen, waarna ze het land konden verlaten.

Het verval van Sparta

De definitieve bevrijding van de Messeense heloten vond pas plaats in 371 v.C., toen Thebaanse troepen onder leiding van Epaminondas de Spartanen in de Slag bij Leuktra een zware nederlaag toebrachten. Na hun zege vielen de Thebanen Sparta binnen, waarop de heloten van Messenië opnieuw in opstand kwamen.

Epaminondas gaf ze hun thuisland terug en stichtte op de hellingen van de berg Ithome hun hoofdstad Messini. Veel heloten van Laconië accepteerden ­echter het aanbod om zich bij het Spartaanse leger aan te sluiten en tegen de Thebanen te ­vechten (volgens Diodoros waren het er duizend en­ volgens Xenophon zesduizend).

Ten tijde van het verval van Sparta kregen de heloten meer kansen om vrij te komen. Bekend is dat tussen 223 en 222 v.C. zesduizend heloten in staat waren de vijf Attische mijnen te kopen die de Spartaanse koning Cleomenes III voor hun vrijlating had geëist.

De tiran Nabis die van 207-192 v.C. aan de macht was, verleende een aantal heloten de vrijheid en het burgerschap om zijn leger te versterken. Toen kort daarna de Romeinen de macht grepen, raakte het systeem van lijfeigenen om een bevoorrechte militaire klasse te onderhouden, definitief in onbruik.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!