De vulkaan Cumbre Vieja op het Canarische eiland La Palma liet de afgelopen decennia af en toe iets van zich horen, in de vorm van lokale bevingen en onderaards gerommel, maar had sinds 1971 geen lava meer uitgebraakt. Daar kwam afgelopen weekeind verandering in. Op 19 september om 15.12 uur plaatselijke tijd begon opstijgend magma uit meerdere diepe spleten in de westflank van de berg te stromen, waarna een spectaculaire uitbarsting begon.
Van grote afstand ziet het spektakel er indrukwekkend uit. Torenhoge fonteinen van lava – met een temperatuur van meer dan 1000 graden Celsius – spoten de hemel in en bereikten hoogten van wel 1500 meter – tweemaal zo hoog als de hoogste wolkenkrabber ter wereld, de Burj Khalifa. Eronder begon een netwerk van lavarivieren uit spleten te stromen, als bloed uit diepe sneden.
La Palma ligt een kleine vijfhonderd kilometer voor de westkust van Marokko in de Atlantische Oceaan en heeft zijn bestaan geheel en al te danken aan de vulkanische hotspot die eronder schuilgaat. De erupties uit deze schijnbaar eeuwig brandende en extreem hete oven in de aardmantel heeft gedurende een lange periode een archipel van acht hoofdeilanden gecreëerd – de Canarische Eilanden – die elk over spectaculair verschillende ecosystemen beschikken, van subtropische wouden tot kurkdroge woestijnen.
Op het vaak wolkeloze La Palma bieden de hoge pieken een uitstekende gelegenheid om ongestoord de nachthemel te bestuderen, wat ook de reden is dat er op het eiland een belangrijk Europees observatorium is gevestigd.
Maar zoals deze laatste uitbarsting aantoont, “hangt er een geologisch prijskaartje aan het privilege om op dit schitterende eilandje te wonen,” zegt Helen Robinson, een aardwetenschapper van de University of Glasgow die in 2015 deel uitmaakte van een team dat onderzoek deed naar de Cumbre Vieja.
Lees ook: Waarom wonen mensen bij een vulkaan?
De Cumbre Vieja is een zeer actief vulkanisch complex, en in de afgelopen zevenduizend jaar heeft de berg ontelbare uitbarstingen langs zijn noord-zuidas geproduceerd. Op die zwaar gehavende as zijn tientallen spleten, vulkanische schoorstenen en kleinere vulkaankegels en kraters te zien. Sinds de vijftiende eeuw hebben meerdere lavastromen op hun trage weg naar zee gebouwen op het eilandje beschadigd of weggevaagd. Bij de uitbarstingen van de vulkaan welt lava vaak uit diepe spleten op in plaats van uit één krater, een type eruptie dat veel vulkanen in de wereld kenmerkt, van de Kīlauea op Hawaï tot de onlangs tot uitbarsting gekomen Fagradalsfjall op het IJslandse schiereiland Reykjanes.
Aan de uitbarstingen lijkt voorlopig nog geen einde te komen. Volgens Pedro Hernández, vulkanoloog van het Instituto Vulcanológico de Canarias (INVOLCAN), blijft de lava langs de hellingen naar beneden en in westelijke richting naar zee stromen. Het grootste deel van het eilandje heeft weinig last van de uitbarsting, maar vijfduizend mensen die op het pad van de vurige lavastromen wonen, moesten worden geëvacueerd. “Meerdere huizen zijn verwoest,” zegt Hernández. Volgens Reuters moesten ook ruim vijfhonderd toeristen hun hotel verlaten en zijn zo’n 360 vakantiegangers van een plaatselijk resort naar het naburige Tenerife overgebracht.
Hoe lang de lava de directe omgeving van de vulkaan nog zal bedreigen, is moeilijk in te schatten. Uitbarstingen op La Palma kunnen enkele weken maar ook meerdere maanden duren. “De enige manier om dat te kunnen zeggen, is als we zouden weten hoeveel eruptieve magma zich nu onder de Cumbre Vieja bevindt,” zegt Pablo J. González, fysisch vulkanoloog van de afdeling Tenerife van de Consejo Nacional de Investigaciónes Scientíficas (CSIS). “Maar dat stukje informatie ontbreekt.”
De veranderende vorm van de vulkaan en de seismische geluiden die de berg uitstoot, kunnen het antwoord op die zo belangrijke vraag geven. Maar ondanks de zeer uitgebreide wetenschappelijke onderzoekingen waaraan de Cumbre Vieja wordt onderworpen, zal de vulkaan zijn geheimen niet zomaar prijsgeven.
Groeiende dreiging
La Palma, het meest noordwestelijke eilandje van de Canarische archipel, is een ware vulkanische lappendeken: een complexe mix van grotere en kleinere vulkanische bouwsels. In het zuiden van het eilandje ligt de Cumbre Vieja – de ‘Oude Piek’ – en ondanks zijn naam is deze berg met een ouderdom van ‘slechts’ 125.000 jaar een van de jongste vulkanen van de archipel. Bij de laatste uitbarsting van de Cumbre Vieja, in 1971, welde lava op uit een kleine kegel met de naam Teneguut. Maar dat betekent niet dat de vulkaan sinds die tijd rustig heeft geslapen.
Volgens Itahiza Domínguez Cerdeña, seismologe van de afdeling Tenerife van het Instituto Geográfico Nacional, hebben zich sinds oktober 2017 negen ‘aardbevingszwermen’ – waarbij honderden aardschokjes zich kort na elkaar in dezelfde regio opvolgen – op een kleine dertig kilometer diepte onder de vulkaan voorgedaan.
Lees ook: Waarom vulkanen rookkringen uitblazen
Ruim een week geleden werden deze aardschokjes opeens op een diepte van ruim elf kilometer gemeten, terwijl ze zich in de laatste paar dagen direct onder het oppervlak hebben voorgedaan. Van 10 tot 19 september werd het verbijsterende aantal van 25.000 aardschokjes geregistreerd, waarvan de meeste niet voor mensen voelbaar waren. Deze aanzwellende kakofonie wees erop dat de aardkorst onder de vulkaan werd opengewrikt en vervormd door opstijgend magma – oftewel door de “enorme druk die het magma in de aardkorst uitoefent,” zegt Cerdeña.
Het afgelopen weekend werd de bodem in het gebied vijftien centimeter naar boven gedrukt, wat erop wijst dat een niet al te grote hoeveelheid magma onlangs tot vlak onder het aardoppervlak is doorgedrongen.
Meestal leidt opstijgend magma niet tot uitbarstingen, omdat het gloeiend hete gesteente niet door de massieve steenlagen boven de magmakamer kan doordringen. Dus koelt de magma weer af en komt uiteindelijk tot stilstand. Maar er bestaat altijd de mogelijkheid dat zich direct onder zo’n magmaprop een nóg groter volume aan gesmolten gesteente begint op te hopen, en dat kan uiteindelijk tot een omvangrijke en aanhoudende uitbarsting leiden.
Vulkanologen maakten zich al enige tijd zorgen over de vervorming van de berg en over het seismische kabaal dat hij maakte. Op 13 september verhoogden de autoriteiten het alarmniveau en waarschuwden de 35.000 inwoners op het zuidelijk deel van het eilandje voor een mogelijke eruptie.
Op 18 september begonnen wetenschappers met het plaatsen van extra seismometers in het gebied, om meer inzicht te krijgen in het soort aardschokken dat zich voordeed en om de langzame verplaatsing van het magma nauwkeuriger te kunnen volgen. Andere experts vlogen in een helikopter langs de vulkaan om vast te stellen of de bodem in het gebied aan het opwarmen was. Kort voor het middaguur op 19 september produceerde de vulkaan een aardschok met een kracht van 4,2.
Om het zekere voor het onzekere te nemen, hielpen Spaanse soldaten bij de ontruiming van meerdere dorpen rond de vulkaan, waarbij veertig inwoners en hun vee werden geëvacueerd. Later die middag spoot lava op uit de beboste heuvels op de westflank van de vulkaan. De lava zette bomen en akkerland in brand, stak een snelweg over en verwoeste acht afgelegen huisjes. Die avond liet de regering weten dat vijfduizend mensen uit de potentiële gevarenzone rond de vulkaan waren geëvacueerd.
Hoewel het gesmolten gesteente uit de Cumbre Viejo nog niet de dichter bebouwde delen van het dorp El Paso heeft bereikt, “kruipt de lava naar een tamelijk dichtbevolkt gebied,” zegt Robinson. De hoop is nu dat de lava op weg naar zee dit gedeelte zal mijden, maar het is als voorzorg al ontruimd.
Astronomie en tsunami’s
Hoe lang de uitbarsting ook duurt, ze zou in geen geval schade moeten aanrichten aan de grote hoeveelheid telescopen van het Observatorio del Roque de los Muchachos. Volgens Juan Carlos Pérez Arencibia, beheerder van het observatorium, bevinden de installaties zich op een kleine achttien kilometer van de plek van de eruptie. Maar gelukkig ligt het observatorium op een hoogte van 2400 meter, terwijl de lava op slechts 600 meter hoogte opwelt.
“De as in de lucht betekent dat de telescopen mogelijk een paar dagen gesloten moeten worden, maar het observatorium zelf zou veilig moeten zijn,” zegt David Jones, astronoom van het observatorium.
En volgens Dave Petley, expert in aardverschuivingen aan de University of Sheffield in Engeland, is de vrees die naar aanleiding van een zeer vergezochte studie uit 2001 op sociale media de ronde doet, niet reëel: het is namelijk zeer onwaarschijnlijk dat een deel van het eiland La Palma door de uitbarsting van de Cumbre Vieja in zee zal storten en zo een megatsunami zal veroorzaken die richting de Oostkust van de VS zal razen.
Lees ook: Meest actieve vulkaan van Europa glijdt richting zee
Het gevaar dat een volledige vulkaanhelling in zee schuift, wordt zeer serieus genomen en het is waar dat zich duizenden jaren geleden enkele van zulke afschuivingen langs de kust van La Palma hebben voorgedaan. Maar in 2015 bleek uit onderzoek aan de hand van een realistisch computermodel van de Cumbre Vieja dat een instorting in het ergste geval een tsunami van niet meer dan twee meter hoogte langs de kusten van de westelijke Atlantische Oceaan zou veroorzaken.
Hoewel een tsunami ook in dat geval niet erg welkom zal zijn, wijzen experts van INVOLCAN erop dat de afschuiving van een vulkaanhelling alleen door een ongelooflijk krachtige aardbeving en een zeer explosieve eruptie kan worden veroorzaakt. De Cumbre Vieja is momenteel structureel stabiel en er zijn geen aanwijzingen dat zich zo’n samenloop van omstandigheden ooit zou kunnen voordoen.
De lavastromen vormen daarentegen wel degelijk een groot gevaar. Gelukkig worden de bewoners van La Palma beschermd door een elite van vulkanologen en een schild van seismologen. Langdurige onderzoekingen door aardwetenschappers op het eiland hebben ervoor gezorgd dat ze konden inschatten dat er iets gevaarlijks onder het oppervlak broeide, lang voordat lava uit spleten in de flanken van de Cumbre Vieja begon te stromen.
“Als zij de berg niet zo grondig in de gaten hadden gehouden, zouden ze niet zoveel inzicht in deze vulkanen hebben als ze nu hebben,” zegt Robinson.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
