Van alle manier om aan vijanden te ontsnappen, is je dood houden misschien wel de meest creatieve – en ook de meest riskante.
Verstijving, oftewel tonische immobiliteit, komt in het hele dierenrijk voor, bij onder meer vogels, zoogdieren en vissen. De beroemdste nepdode is misschien wel de virginiaanse opossum, ook wel Noord-Amerikaanse oppossum genoemd. Dit dier steekt zijn tong uit zijn opengesperde bek, laat zijn ontlasting lopen en scheidt een stinkende vloeistof af om roofdieren het idee te geven dat zijn uiterste houdbaarheidsdatum is verstreken.
Cavia's en allerlei soorten konijnen doen alsof ze het loodje hebben gelegd, evenals verschillende slangen, zoals onder meer de Drymarchon melanurus erebennus, in het Engels ook wel ‘Texas indigo snake’ genoemd. Bij de vogels zijn Japanse kwartels, kippen en wilde eenden soorten met talent voor toneel. En zelfs sommige haaien doen alsof ze bezwijken: als ze op hun rug worden gedraaid en even worden vastgehouden, worden ze slap, gaan ze zwaar ademen en zo nu en dan trillen. (Bekijk een video van een mangoeste die zich dood houdt.)
Tientallen ongewervelde dieren bedienen zich van tonische immobiliteit. Bij hen komt deze gewoonte het vaakst voor, of is dit in ieder geval het vaakst waargenomen.
Zo doen bepaalde Japanse doornsprinkhanen of ze dood zijn door hun poten in verschillende richtingen te steken wanneer ze een vijand tegenkomen, waardoor het bijna onmogelijk wordt voor kikkers om ze op te eten.
Algemeen gesproken is er nog weinig bekend over dit fascinerende gedrag, laat promovenda Rosalind Humphreys van de Schotse University of St. Andrews via e-mail weten. Het is lastig om in het wild onderzoek te doen naar dit gedrag, en er zijn ethische bezwaren tegen het uitvoeren van laboratoriumexperimenten waarbij roofdieren prooien aanvallen, legt ze uit. Dit is wat wetenschappers inmiddels wel weten.
'Laatste kans'
Veel insecten houden zich dood wanneer een roofdier ze te pakken heeft gekregen. Dit verschijnsel wordt ‘post-contact immobiliteit’ genoemd.
Zo kunnen de larven van de mierenleeuwsoort Euroleon nostras – een agressief roofinsect met vleugels – zich maar liefst 61 minuten lang dood houden. Charles Darwin verwonderde zich al over een kever die zich 23 minuten lang voor dood hield.
Dat gaat ongeveer zo: een roofdier, laten we zeggen een heggenmus, ziet een aantal mierenleeuwlarven en neemt een duik in hun nest om een insect te pakken te nemen. De mus laat de larve vallen, wat met enige regelmaat gebeurt, en het insect houdt zich dood. (Lees verder over nog vijf andere oplichters die doen alsof ze dood zijn.)
‘Het is de laatste kans van je leven,’ vertelt Ana Sendova-Franks die tijdelijk werkt bij de Engelse University of Bristol en die een van de auteurs was van een artikel dat in maart 2021 verscheen in het vakblad Biology Letters over dit gedrag.
Post-contact immobiliteit is iets anders dan even niet bewegen ‘zoals je zou doen als er een inbreker in je huis is, en je je stilhoudt zodat je niet gezien wordt,’ aldus Sendova-Franks. Het gaat om een vaak onvrijwillige fysiologische verandering, zoals een vertraging van de hartslag.
Je dood houden voor voedsel of seks
De meeste dieren doen alsof ze zijn overleden om aan de dood te ontsnappen, maar andere zetten de techniek in voor andere doeleinden.
Neem bijvoorbeeld de kraamwebspin De vrouwtjes eten de mannetjes vaak op. Om te paren maakt het mannetje dan ook een hoopje voedsel, maakt dat aan zijn lijf vast en doet alsof hij dood is. Het vrouwtje neemt vervolgens het voedsel en het zogenaamd dode mannetje mee. Als ze aan het voedsel begint komt het mannetje weer tot leven en probeert met haar te paren. Dat lukt hem soms ook, aldus hoogleraar Biologie Trine Bilde van de Deense Aarhus Universitet.
‘Doen alsof ze dood zijn lijkt voor de mannetjes een strategie om te paren, naast (of in plaats van) een strategie om niet opgegeten te worden,’ schrijft ze in een e-mail. ‘Misschien is het allebei tegelijk.’
Aan de andere kant van het spectrum bevindt zich de vrouwelijke venglazenmaker, die er alles aan doet om niet te paren. Ze houdt op met vliegen en laat zich op de grond vallen om aan agressieve mannetjes te ontkomen, die haar mogelijk verwonden.
De baarsachtige Parachromis friedrichsthalii, een vis die voorkomt in Centraal-Amerika, houdt zich dood op de bodem van meren om vissen en andere prooien te lokken. Wanneer een andere vis probeert een hapje van het ‘kadaver’ te nemen, komt de baarsachtige tot leven en slaat hij toe. Ook een andere vissensoort, de Braziliaanse Mycteroperca acutirostris, doet alsof hij is gestorven om jonge vissen aan te trekken.
Een vreemde maar succesvolle verdedigingsstrategie
Tonische immobiliteit lijkt ‘vreemd als laatste verdediging, omdat je zou verwachten dat prooidieren zich verzetten en proberen weg te komen,’ aldus Humphreys. ‘Verstijving kan echter op een aantal manieren de kans op een verdere aanval verkleinen.’
Zo bleek uit de Britse experimenten met mierenleeuwen dat larven die zich langer dood hielden dan andere larven een kleinere kans liepen om door een vijand te worden opgegeten. Het roofdier liet zich ofwel in de luren leggen, of raakte gewoon gefrustreerd door de reactie van de larven.
In 1975 observeerden onderzoekers tijdens een experiment hoe in gevangenschap levende vossen jaagden op vijf verschillende soorten eenden die zich meestal direct dood hielden als ze door de vossen werden gegrepen. De vossen namen hun prooien mee naar hun hol om ze later op te eten. Ervaren vossen wisten dat ze de eenden direct moesten doden of verminken, maar hun onervaren soortgenoten lieten de zogenaamd dode eenden soms gewoon achter, waarna die konden vluchten.
Dat is waarom het gedrag volgens Sendova-Franks een ‘laatste kans’ is. Bewegen betekent een zekere dood, maar wie zich dood houdt, heeft een kans om te overleven (hoe klein die misschien ook is).
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
