Van alle gedragingen die bekend zijn uit het dierenrijk, is het naspelen van de dood misschien wel de creatiefste – maar ook de riskantste.

Welke dieren zetten hun dood in scène?

Verstijving, ook wel tonische immobiliteit genoemd, komt voor bij allerlei soorten. Zo doen cavia’s en bepaalde konijnen alsof ze het loodje leggen, net als verschillende slangen. Onder de vogels hebben Japanse kwartels, kippen en wilde eenden talent voor toneel. En zelfs sommige haaien doen weleens alsof ze bezwijken: als ze op hun rug worden gedraaid en even worden vastgehouden, worden ze slap, gaan ze zwaar ademen en trillen.

De lijst is eindeloos. Japanse doornsprinkhanen doen alsof ze dood zijn door hun poten in verschillende richtingen uit te steken zodra ze een vijand tegenkomen, waardoor het voor kikkers bijna onmogelijk is om ze op te eten.

Hoewel het gedrag dus vaak is waargenomen, is er nog maar weinig over bekend, laat promovendus Rosalind Humphreys van de Schotse University of St Andrews weten. Het is lastig om het fenomeen te onderzoeken in het wild, en er zijn ethische bezwaren tegen het uitvoeren van laboratoriumexperimenten waarbij roofdieren prooien aanvallen, legt ze uit. Dit is wat wetenschappers wél weten.

Wat is er bekend over verstijving?

Veel insecten houden zich dood wanneer ze door een roofdier worden gegrepen. Dit verschijnsel wordt post-contactimmobiliteit genoemd. Zo kunnen de larven van de gevlekte mierenleeuw (Euroleon nostras), een agressief roofinsect met vleugels, maar liefst 61 minuten lang voor dood spelen. Dat gaat ongeveer zo: een roofdier, bijvoorbeeld een heggenmus, ziet een aantal mierenleeuwlarven en neemt een duik in hun nest om er een te verorberen. De heggenmus laat de larve vallen en het insect doet alsof hij dood is.

‘Verstijving is vaak een onvrijwillige fysiologische reactie, waarbij onder andere de hartslag wordt vertraagd,’ vertelt Ana Sendova-Franks van de University of Bristol. In 2021 publiceerde ze een artikel over het verschijnsel in het wetenschappelijke tijdschrift Biology Letters. Post-contactimmobiliteit is iets anders dan even niet bewegen ‘zoals je zou doen als er een inbreker in je huis is, en je je stilhoudt zodat je niet gezien wordt’, aldus Sendova-Franks.

Waarom doen dieren aan verstijving?

Tonische immobiliteit is een soort laatste redmiddel. Het lijkt misschien ‘een vreemde manier om jezelf te verdedigen, omdat je zou verwachten dat prooidieren zich juist verzetten als ze worden belaagd,’ aldus Humphreys. ‘Maar verstijving verkleint de kans dat een roofdier zijn aanval voortzet.’

In 1975 observeerden onderzoekers tijdens een experiment hoe vossen in gevangenschap jaagden op eenden die zich meestal direct voor dood hielden als ze door de vossen werden gegrepen. De vossen namen hun prooi mee naar hun hol om ze later op te eten. Ervaren vossen wisten dat ze de eenden direct moesten doden of verminken, maar hun onervaren soortgenoten lieten de zogenaamd dode eenden soms gewoon achter. Zo wist hun prooi soms toch nog te ontsnappen. Bewegen betekent een zekere dood, maar wie zich dood houdt, heeft een kans om het na te vertellen.