Een vroege menspakte 73 duizend jaar geleden een stukje oker op in wat nu Zuid-Afrika is, en zette daarmee een op een hashtag lijkend teken op een stuk steen.
Die steen is nu teruggevonden door een internationaal team van archeologen. Volgens hen gaat het om de oudst bekende tekening in de geschiedenis.
In een artikel dat onlangs verscheen in het tijdschrift Nature, stellen de wetenschappers dat de steen dertigduizend jaar ouder is dan de grottekeningen uit Indonesië en Spanje die voorheen als oudste tekeningen werden gezien.Dat zou betekenen dat de homo sapiensaanzienlijk eerder dan tot nog toe werd gedacht ‘gedragsmatig moderne’ activiteiten ging ontplooien.
Maar hoe betrouwbaar is de vondst, en gaat het daadwerkelijk om kunst? Dit zijn de feiten over de ontdekking en over de mogelijke implicaties.
Wat hebben de onderzoekers gevonden?
De archeologen vonden een gladde scherf van een mineraal dat in het Engels ‘silcrete’ wordt genoemd en dat wordt gevormd als zand en steengruis samenklonteren. Op de bijna vier centimeter lange scherf staan krasachtige tekens die met oker zijn gemaakt, een stevig, ijzerrijk materiaal dat een rood pigment achterlaat.
Waar werd de steen ontdekt?
Het team vond de steenscherf tussen een groot aantal andere voorwerpen die de vroege homo sapiensachterliet in de Blombosgrot, op zo'n driehonderd kilometer ten oosten van Kaapstad. De grot bevindt zich in een klif die uitkijkt over de Indische Oceaan. Vermoedelijk was het een plek waar kleine groepjes vroege mensen tijdelijk verbleven voordat ze verder trokken om te jagen en voedsel te verzamelen.
Circa zeventigduizend jaar geleden raakte de grot afgesloten, waardoor de voorwerpen van deze bezoekers bewaard bleven. De grot was in de loop van de tijd soms wel en soms niet toegankelijk, afhankelijk van hoe hoog de duinen en de zeespiegel waren. Dat pakte gunstig uit voor archeologen, doordat de grot soms werd afgesloten, waardoor de inhoud niet werd weggespoeld door de golven.
“De voorwerpen zijn echt perfect bewaard gebleven,” aldus archeoloog Christopher Henshilwood, auteur van het artikel en hoofd van het Center for Early Sapiens Behavior van de Noorse Universitetet Bergen. Henshilwood ontving al eerder beurzen van National Geographic en doet sinds de jaren negentig opgravingen in de grot.
Wetenschappers vonden in de grot ook andere bewijzen van nijverheid van homo sapiens, sommige zelfs honderdduizend jaar oud. Tot nog toe werden onder meer geperforeerde schelpen gevonden, die volgens archeologen dienst deden als kralen; gereedschap en speerpunten; bekraste stukken bot en oker, en een aantal voorwerpen die te maken lijken te hebben met de productie van een vloeibare vorm van okerpigment.
Waarom is deze steen volgens de onderzoekers belangrijk?
De ontdekking toont aan “dat tekenen een onderdeel was van het gedragsmatige repertoire” van de vroege mens, schrijven de onderzoekers. Als mensen verf maakten, kralen regen, patronen op botten krasten en tekeningen maakten, dan vertoonden ze zeventigduizend jaar geleden al modern gedrag, en misschien zelfs al wel eerder, stelt Henshilwood.
“Het is de vierde poot onder de tafel,” zegt hij. Hij wijst erop dat dezelfde soorten bewijsmateriaal werden gebruikt om de ontwikkeling van de vroege mens in Europa aan te tonen.
Zijn andere experts het eens met de conclusies?
“De datering is goed uitgevoerd,” zegt Margaret Conkey, een archeologe en emeritus hoogleraar van de Amerikaanse University of California in Berkeley, die veel onderzoek deed naar grot- en rotstekeningen. “De context is goed. Ze zijn hier jaren mee bezig geweest. Ze zijn heel grondig te werk gegaan.”
Toch is Conkey het niet eens met de interpretatie dat modern gedrag zich als eerste in zuidelijk Afrika ontwikkelde. “Ze zijn gefocust op afrocentrisme,” zegt ze. Dit wereldbeeld is een tegenreactie op het beeld dat modern gedrag oorspronkelijk uit Europa stamt.
“Geen van beide centra is de ‘echte’, omdat de menselijke evolutie en menselijk gedrag complexe processen zijn,” stelt zij. “Er is niet één enkele oorsprong.”
De onderzoekers noemen het artefact een 'tekening'. Maar is het kunst?
“We weten helemaal niet of het kunst is,” zegt Henshilwood. “We weten dat het een symbool is.” Maar omdat er op de steenscherf soortgelijke strepen staan als op de botten en okerstukjes uit de Blombosgrot, denkt hij dat het patroon er met opzet op is gemaakt. “Het is lastig te definiëren wat nou eigenlijk kunst is. Kijk naar sommige abstract werken van Picasso. Is dat kunst? Wie bepaalt of iets kunst is of niet?”
Maar volgens Conkey kozen Henshilwood en zijn team formuleringen die leiden naar een bepaalde conclusie. Dat geldt in haar ogen vooral voor de manier waarop ze de oker beschrijven waarmee de tekens werden gemaakt. “Dat noemen ze een krijtje,” zegt ze. “Daardoor ga je automatisch denken dat er iets werd getekend. Waarom kozen ze niet voor een neutralere formulering, door het bijvoorbeeld een stukje oker te noemen?”
In de ogen van Conkey gebruiken Henshilwood en het team woorden als ‘tekening’ en ‘krijtje’ als retorische middelen om te suggereren dat het gedrag van de vroege mensen daadwerkelijk modern was. Volgens haar zijn de lijnen mogelijk niet veel meer dan een droedel, een voorbeeld van een manier waarop de vroege mens omging met de wereld om hem heen.
Pakte die vroege mens dat stukje oker expres op? Zijn de lijnen bedoeld om een voorwerp af te beelden, of misschien zelfs een abstract concept? Bij gebrek aan een tijdmachine zullen we dat nooit te weten komen. En toch noemt Conkey het “heel opwindend.” “Deze vondst is weer een nieuwe bijdrage aan het complexe, tastbare bewijs dat we hebben over het leven van homo sapiensin Zuid-Afrika.”
Lees ook: ‘Oudste stenen werktuigen buiten Afrika gevonden’
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
