Jared Voris, doctoraalstudent aan de University of Calgary, had begin 2018 al meer dan een jaar lang door beendercollecties in meerdere musea gespit om uit te zoeken hoe tyrannosauriërs zich ontwikkelden van schattige, pas uit het ei gekropen diertjes tot angstaanjagende monsters. Tijdens een van zijn bezoeken aan het Royal Tyrrell Museum of Palaeontology in de Canadese provincie Alberta viel hem een kabinet met fossielen op die hij niet goed kon thuisbrengen.
Na twee jaar van zorgvuldig onderzoek hebben Voris en zijn collega’s nu voor het eerst in vijftig jaar een nieuw geslacht van tyrannosauriërs uit Canada geïdentificeerd. De enige soort van dit geslacht, Thanatotheristes degrootorum, kon acht meter lang worden en dankt zijn geslachtsnaam aan de Griekse benaming voor ‘Magere Hein’; de soortnaam verwijst naar het echtpaar John en Sandra De Groot, dat de beenderen ontdekte.
Thanatotheristes degrootorum leefde rond 79,5 miljoen jaar geleden en staat aan het begin van de ecologische opmars van de tyrannosauriërs. De opgegraven schedelfragmenten – waaronder de boven- en onderkaak, tanden en een gedeeltelijk jukbeen – getuigen van de tijd waarin de groep van de Tyrannosauridae, waartoe ook de T. rex behoort, zijn positie aan de top van de voedselketen innam.
“Ik heb geprobeerd zeer zorgvuldig te zijn in het identificeren van kenmerken die deze soort uniek maken,” zegt Voris, nu postdoctoraalstudent aan de University of Calgary. “Het is spannend om in de gelegenheid te zijn een nieuwe soort te benoemen – hopelijk gaat het vanaf nu alleen maar bergafwaarts.”
Toen de tyrannosauriërs 165 miljoen jaar geleden voor het eerst op het toneel verschenen, waren ze bij lange na niet de ‘tirannen’ die uiteindelijk gedurende het Krijt over Azië en Noord-Amerika zouden heersen. Sommige soorten waren ronduit klein – niet meer dan anderhalve meter hoog – en jaagden in de schaduw van de veel grotere vleeseters van hun tijd, waaronder reusachtige allosauriërs en megalosauriërs, die waren uitgerust met vervaarlijke klauwen.
Rond tachtig miljoen jaar geleden verdwenen deze en andere roofdieren langzaam van het toneel, wat de tyrannosauriërs de kans gaf om de top van de voedselpiramide in te nemen en daar uit te groeien tot reusachtige monsters. Rond 66 miljoen jaar geleden, kort voor het definitieve uitsterven van alle niet-vliegende dinosauriërs, bereikte de befaamde T. rex een lengte van twaalf meter en een gewicht van meer dan negen ton. Maar het ziet ernaar uit dat Thanatotheristes degrootorum, die op 23 januari werd gepresenteerd in het tijdschrift Cretaceous Research, niet zo groot of zo zwaar werd als de T. rex, wat laat zien dat de top van de voedselpiramide in dit tijdperk een grote variëteit vertoonde. (Lees meer over de grootste T. rex die tot nu toe is ontdekt.)
“Het lijkt erop dat de tyrannosauriërs een dynamische evolutie hebben doorgemaakt,” zegt Steve Brusatte, een paleontoloog van de University of Edinburgh die niet bij het nieuwe onderzoek was betrokken, in een e-mail. “Het waren niet allemaal monsterlijke superroofdieren als de T. rex. Je had ook talloze kleine subgroepen die elk hun eigen niche en hun eigen kenmerkende lichaamstype hadden.”
Jagen op Magere Hein
In het echt liepen er niet zoveel tyrannosauriërs rond, en als fossielen zijn ze nóg zeldzamer. Los daarvan is het samenstellen van de evolutionaire geschiedenis van deze groep op basis van botfragmenten een uitdagende taak. Hun plantenetende tijdgenoten ontwikkelden gedurende de evolutie een opmerkelijke veelheid van grote nekkragen en kammen op hun kop, waardoor de dieren hun soortgenoten, rivalen en potentiële paringspartners beter konden herkennen. Maar de tyrannosauriërs misten deze uithangborden.
Het is moeilijk te zeggen wanneer de nieuwe soort in het archief van fossielen opduikt, zegt Scott Persons, een paleontoloog van het College of Charleston die geen deel uitmaakte van het onderzoeksteam. “Je moet heel pietluttig zijn. Je moet bij je taxonomische observaties heel nauwkeurig inzoomen.”
Elk botfragmentje van een tyrannosauriër bevat aanwijzingen die van cruciaal belang kunnen zijn – zelfs die botten die toevallig werden ontdekt, zoals de fossielen van Thanatotheristes degrootorum. In 2010 stuitten John en Sandra De Groot bij toeval op de botten toen het echtpaar langs de oever van de Bow River in Alberta wandelde. Ze namen contact op met het Royal Tyrrell Museum, dat paleontologen stuurde om de fossielen te verzamelen en naar meer botten te zoeken. Ter ere van het echtpaar De Groot kreeg het typesoort van het geslacht Thanatotheristes de soortnaam degrootorum. “Ze zijn van onschatbare waarde geweest,” zegt Voris over de De Groots. “Het laat zien dat je geen paleontoloog hoeft te zijn om een bijdrage aan de paleontologie te leveren.”
Bijna tien jaar nadat de fossielen waren schoongemaakt, gecatalogiseerd en opgeslagen, begonnen Voris en zijn collega’s de paleontologische puzzelstukjes bij elkaar te leggen. Het team richtte zich daarbij op de kaakbeenderen, met unieke richels die wezen op de verdwenen gezichtsbouw van het dier. De jukbeenderen van de tyrannosaurus hadden een ovaalvormige doorsnede, in tegenstelling tot andere, nauw verwante tyrannosauriërs.
Maar in andere opzichten leek Thanatotheristes duidelijk op zijn verwanten – geen van allen aangename beesten. De snuiten van tyrannosauriërs zijn vaak bezaaid met littekens, als gevolg van aanvaringen met dinosauriërs, waaronder andere tyrannosauriërs. Thanatotheristes degrootorum is daarop geen uitzondering. Over zijn rechterbovenkaak loopt een wit litteken van tien centimeter lang. “Het is een Scarface,” zegt Persons.
Territoriale tyrannosauriër
Het fossiel bood de onderzoekers ook meer inzicht in de diversiteit van de Noord-Amerikaanse tyrannosauriërs, waarvan er vele leefden aan de westkust van een reusachtige binnenzee, de Western Interior Seaway, die zich van de Noordelijke IJszee naar de Golf van Mexico uitstrekte.
Thanatotheristes werd gevonden in een nauwelijks bestudeerde rotsformatie, en met een ouderdom van 79,5 miljoen jaar zouden de fossielen antwoorden kunnen geven op de vraag waarom de vroege Tyrannosauridae zich tot zulke enorme reuzen konden ontwikkelen. “Het gaat om de oudst bekende tyrannosauriër in Noord-Amerika,” zegt Darla Zelenitsky, paleontologe aan de University of Calgary, medeauteur van de nieuwe studie en Voris’ mentor.
Dankzij de vondst van Thanatotheristes lijken de tyrannosauriërs in het westen van de VS en Canada twee aparte afstammingslijnen te hebben gevormd: een noordelijke groep met lange, diepe snuiten en een zuidelijke groep met kortere en gedrongener snuiten. Misschien weerspiegelt deze tweedeling twee verschillende voedingsstrategieën, waarbij hun lichaamsbouw mede werd gevormd door verschillende prooidieren en milieus.
Het is onduidelijk wat dit patroon in Noord-Amerika heeft veroorzaakt, maar een van de mogelijkheden is de grootte van de prooidieren. De groep van omvangrijke Aziatische tyrannosauriërs – waaruit uiteindelijk ook de T. rex voortkwam – leefde naast reusachtige plantenetende dinosauriërs, waaronder sauropoden met zeer lange nekken. Het is mogelijk dat deze tyrannosauriërs zo kolossaal werden om beter in staat te zijn zulke gigantische prooidieren te overmeesteren.
Er valt nog veel te leren over dit fascinerende patroon. En ook het archief van tot nu toe gevonden tyrannosauriërfossielen vertoont talloze hiaten – met name wat betreft Thanatotheristes. Afgezien van één klein kaakfragment dat in 2018 op een andere vindplaats in Alberta werd gevonden, zijn de beenderen van de Bow River tot nu toe de enige fossielen van dit roofdier. Vervolgexpedities naar de plek waar de De Groots hun Thanatotheristes ontdekten, leverden geen nieuwe botten op en door recente overstromingen in het gebied zouden eventuele overblijfselen weggespoeld kunnen zijn.
Maar als het aan Voris ligt, zullen er meer fossielen worden gevonden. Hij is van plan om dezelfde rotsformatie in andere delen van zuidelijk Alberta te onderzoeken, in de hoop daar meer botten van Thanatotheristes te vinden. Voris is niet bang voor Magere Hein, hij is er dol op.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
