LOANGO NATIONAL PARK, GABON – Het Loango National Park in Gabon was onlangs de plek waar onderzoekers een zeldzaam fenomeen konden waarnemen: chimpansees die insecten op hun verwondingen deden.
Dit gedrag, een uniek bewijs van een mogelijk geavanceerde culturele activiteit, duidt erop dat de primatensoort al eerder gezondheidsbevorderend gedrag had ontwikkeld dat de sterk met elkaar verbonden groepsleden van elkaar leren.
Loango, een groot natuurreservaat aan de westkust van Centraal-Afrika, is een paradijs: in het ruim 1300 vierkante kilometer grote gebied bevinden zich allerlei verschillende leefgebieden, zoals oerwouden, lagunes, wetlands, savanne, kustregenwouden, overstromingsvlakten en mangrovebossen, waardoor er een enorme biodiversiteit is. Er leven minstens tachtig soorten zoogdieren, waaronder elf soorten primaten, en daarnaast luipaarden, bosolifanten, nijlpaarden, moerasantilopes en de schuwe reuzenschubdieren. Daarnaast leven er 272 vogelsoorten in het park.
Onderzoeker Tobias Deschner van de Duitse Universität Osnabrück en zijn vrouw Simone Pika, hoofd van de onderzoeksgroep voor vergelijkende cognitieve biologie van het Institut für Kognitionswissenschaft van diezelfde universiteit, geven in samenwerking met de National Park Authority van Gabon (ANPN) leiding aan het Ozouga Chimpanzee Project.
Het onderzoeksteam verzamelt gedurende vijf jaar gegevens over het gedrag van de veertig dieren tellende Rekambo-groep (rekambo betekent ‘waar Engels wordt gesproken’ in de taal van de inheemse bewoners). De onderzoekers hebben al fantastische opnamen weten te maken, bijvoorbeeld van chimpansees die laaglandgorilla’s aanvallen, en zelfs jonge gorilla’s doden en opeten. Het team deed daarnaast waarnemingen van samenwerking tussen de chimpansees terwijl ze met behulp van takken honing opgroeven uit ondergrondse bijenkolonies.
In februari 2022 publiceerden de wetenschappers een artikel over hun tot dusverre belangrijkste ontdekking: chimpansees behandelen hun eigen wonden en die van groepsleden met behulp van een onbekend insect. Het is voor het eerst dat dergelijk gedrag officieel werd waargenomen.
Zelfmedicatie bij andere dieren
Primatoloog en hoogleraar Michael Huffman van de Kyoto University is een pionier op het gebied van onderzoek naar zelfmedicatie bij dieren, wat ook wel zoöfarmacognosie wordt genoemd. Hij zag al tientallen jaren geleden dat wilde chimpansees die last hadden van wormen het binnenste deel aten van de Afrikaanse struik Vernonia amygdalina. Deze plant bevat antiparasitaire stoffen en wordt ook door de plaatselijke bevolking gebruikt tegen buikpijn.
Wanneer ze last hebben van rondwormen, eten bonobo’s en gorilla’s de ruige, harige delen van de plant die parasieten kunnen bestrijden. Tegelijkertijd stimuleren de borstelige haartjes van de plant de spijsvertering, waardoor de wormen worden uitgedreven. Enkele jaren geleden ontdekten wetenschappers ook dat orang-oetans in Borneo zichzelf behandelden met extract van een bepaalde soort boom.
En zelfs bij niet-primaten worden vormen van zelfmedicatie waargenomen. Sommige vogels nemen ‘een bad’ in mierenhopen om met behulp van mierenzuur van parasieten af te komen, zoals veermijt. Ook werd minstens één keer waargenomen dat een drachtige olifant in Kenia bepaalde planten at die ook door lokale natuurgenezers worden gebruikt om weeën op te wekken.
Evolutionair bioloog Alessandra Mascaro werkt ook mee aan het Ozouga-project en stond aan het hoofd van het onderzoek waarover in februari een publicatie verscheen. Zij nam in 2019 voor het eerst waar dat het leek of de Rekambo-chimpansees letsel verzorgden. Ze zag op een video-opname dat een vrouwtje een even daarvoor gevangen insect op de open wond van haar zoon deed. Niet veel later verwijderde de moeder de resten van het insect weer voorzichtig. Het gedrag zag eruit als wondverzorging.
Toen ze weer terug was in Duitsland, liet Mascaro de opnames zien aan Deschner en Pika, die zich erover verbaasden. Uit verdere opnames bleek dat het gedrag niet toevallig of willekeurig was: ook andere leden van de Rekambo-groep leken verwondingen op eenzelfde manier te behandelen. Mascaro telde in haar onderzoek negentien dieren die insecten gebruikten als medicatie.
Meelevende apen
Deschner zag diep in het woud van Loango dat Cesar, een chimpansee die ikakopruimen bij zich had, gezelschap kreeg van twee mannetjes. Hij zag van zo'n zes meter afstand dat een van de mannetjes een grote vleeswond had op diens linkerdij en twee open wonden op zijn rug. Ook het tweede mannetje was gewond, zijn pols bloedde.
Kennelijk had de avond daarvoor een gevecht plaatsgevonden, vermoedelijk veroorzaakt door alfaman Pandi. Na enkele dagen afwezigheid was Pandi weer teruggekomen in de groep, wat mogelijk de spanning tussen de mannetjes had vergroot.
De volgende ochtend keek ik toe terwijl de chimpansees elkaar aan het vlooien waren. Toen de dieren uit elkaar gingen, besloot ik Thea te volgen, een van de apen die de dag ervoor bij Cesar langsging en die nog steeds gewond was. Gezien zijn gezichtsuitdrukking leek het erop dat hij nog steeds last had van de wond op zijn bovenbeen. Hij inspecteerde de wond met zijn vingers en zijn ogen zochten de bosjes in de omgeving af, alsof hij ergens naar op zoek was.
Ik kreeg een soort voorgevoel en haalde mijn camera uit mijn rugzak. Ook Deschner had zijn videocamera in de aanslag. En toen gebeurde het.
De rechterhand van Thea schiet plotseling richting de struiken. Hij vangt een insect, mogelijk een vlieg, die aan de onderkant van een blad zat. Hij neemt het dier in zijn bek en plet het lichtjes tussen zijn lippen. Vervolgens doet hij de overgebleven brij op zijn vleeswond, door er met zijn vingertoppen overheen te wrijven. Dat doet hij nog een paar keer, voordat hij de wond uiteindelijk schoonmaakt met zijn vingers.
Dit gedrag komt exact overeen met de eerste observatie van Mascaro. Het ging allemaal zo snel dat, als het niet al eerder was waargenomen, het bijna onmogelijk was geweest om te zien wat er gebeurde.
Drie dagen later zag ik nog een keer dat een insect als medicatie werd gebruikt. Ditmaal was het een ander mannetje dat een insect ving en op een van de wonden op de rug van Thea deed. Uit dit gedrag leidden de wetenschappers af dat chimpansees elkaar van medicatie voorzien, maar dus ook oog hebben voor het welzijn van soortgenoten. Dit kan als prosociaal gedrag worden beschouwd, waarvoor volgens wetenschappers complexere cognitieve vaardigheden nodig zijn.
Toen de twee mannetjes eenmaal waren vertrokken, ging Mascaro op zoek op de bosgrond waar ze even daarvoor hadden gezeten. Net als de rest van haar collega’s zou ze dolgraag willen weten welk insect de chimpansees gebruikten, in de hoop om onderzoek te kunnen doen naar de chemische samenstelling ervan. Maar de chimpansees hadden geen insecten achtergelaten.
Een gelukje
Het is moeilijk om erachter te komen in welke mate dieren zich bewust zijn van het verband tussen bepaald gedrag en bepaalde farmaceutische effecten.
Bovendien kunnen wetenschappers ook niet controleren of bepaald gedrag, ook al is dat opzettelijk, uren of dagen later het gewenste effect opleverde. Er zijn, vooral in het wild, daarnaast ook altijd alternatieve verklaringen waarom een dier ziek is of beter wordt. Als je daar met zekerheid iets over wilt zeggen, moet je voor en na een behandeling onderzoek doen, wat meestal niet mogelijk is bij wilde dieren.
De waarnemingen van Mascaro en haar collega’s van het Ozouga-onderzoeksteam zijn uniek, omdat ze het gedrag zelf zagen en wisten vast te leggen. Dat was geluk, zegt ze. De Rekambo-chimpansees lijken de insectenmethode alleen toe te passen bij verwondingen, waardoor de mogelijkheden om het in de praktijk waar te nemen beperkt zijn. (Wat wilde chimpansees mensen kunnen leren over gezond oud worden.)
Of deze waarnemingen van groot wetenschappelijk belang zijn, of dat het toevallig gedrag is, moet nog worden vastgesteld. Het is bekend dat mensen natuurlijk ook rare dingen doen (soms wetenschappelijk bewezen, maar vaak ook niet) voor hun gezondheid. Als zou blijken dat chimpansees dat ook doen, zou dat weer iets zijn dat we gemeen hebben met onze meest naaste verwanten.
De oorspronkelijke versie van dit artikel verscheen in september 2022 in de Duitse editie van National Geographic.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com
