Tussen 75 en 72 miljoen jaar geleden raakte in het Chileense deel van Patagonië het karkas van een dinosaurus met een stompe staart bedolven in een rivierdelta. De botten fossiliseerden en bleven perfect bewaard in het fijne sediment.

Naar dinosaurusmaatstaven was het dier niet groot. Het op vier poten lopende wezen was ongeveer een halve meter hoog en twee meter lang, van kop tot staart. Het was een kleine krachtpatser in een wereld gedomineerd door reuzen. De dinosaurus had pantserplaten op zijn vel om zich te kunnen verdedigen – en hij had een uniek wapen achter de hand.

Nooit eerder zagen wetenschappers een staart zoals die van dit dier: een dichte botmassa in de vorm van een gekarteld cricketbat. ‘Dit is echt ongeëvenaard,’ aldus paleontoloog Alexander Vargas van de Universidad de Chile.

Het skeletfossiel, waarover onlangs een artikel verscheen in het vakblad Nature, is afkomstig van een voor het eerst ontdekt type gepantserde dinosaurus genaamd Stegouros elengassen. Deze naam dankt het dier aan zijn bizarre ‘dakpanstaart’ (Stegouros) en een gepantserd beest uit de mythes van het Aónikenk-volk dat in Patagonië leeft (elengassen).

Stegouros beschikt niet alleen over nooit eerder gezien wapentuig; deze dino is ook een belangrijke evolutionaire schakel. Paleontoloog Tom Holtz van de University of Maryland, die niet betrokken was bij dit onderzoek, vertelt dat er maar heel weinig gepantserde dinosaurussen zijn gevonden in het gebied dat ooit Gondwana vormde, het supercontinent uit de oertijd. Dat is inmiddels uiteengevallen tot het huidige Zuid-Amerika, Afrika, Antarctica, Australië, Indisch subcontinent en Arabisch schiereiland.

Vóór de vondst van Stegouros waren er slechts twee gepantserde dinosaurussen aangetroffen in wat ooit het zuiden van Gondwana was. De restanten van deze dieren waren bovendien niet compleet en slechts ten dele onderzocht. Het exemplaar van de Stegouros is voor zo'n tachtig procent intact; het skelet is een bizar anatomisch mozaïek. De schedel, tanden en knuppelachtige staart zijn typisch voor ankylosauria en lijken sprekend op die van een Ankylosaurus en andere late gepantserde dinosaurussen. Maar de ranke botten van de ledematen en het bekken van het dier lijken meer op die van stegosauria, zoals de Stegosaurus, die al tientallen miljoenen jaren was uitgestorven voordat de Stegouros ten tonele verscheen.

Lees ook: Nog nooit zagen we de kop van een tyrannosaurus zo goed

‘Als je me dit bekken had laten zien en me had gevraagd van welk dier dit afkomstig was, dan had ik gezegd: ‘honderd procent zeker van een stegosauriër,’ aldus de in dino’s gespecialiseerde paleontoloog Susannah Maidment van het Natural History Museum in Londen, die niet bij het onderzoek betrokken was. ‘Ik ben helemaal ondersteboven van dit exemplaar... Het zet alles wat ik weet op zijn kop.’

Botten in de bergen van Patagonië

Stegouros kwam tevoorschijn uit de Formación Dorotea, een formatie van gesteentelagen op zowel Chileens als Argentijns grondgebied. Onderzoekers uit de hele wereld gaan hierin regelmatig op zoek naar dinosaurusfossielen en andere tekenen van leven uit de oertijd.

In 2017 deed een onderzoeksgroep van de University of Texas at Austin een opgraving in de vallei van de Río de las Chinas in Chili, bekend om zijn fossielen en trof daar enkele botten aan die er veelbelovend uitzagen. In februari 2018 stuurde de Universidad de Chile een onderzoeksteam op pad om nader onderzoek te doen naar de gemelde vondst. Het team stond onder leiding van collega’s van Vargas, Sergio Soto-Acuña en Jonatan Kaluza.

De onderzoekers vonden de eerste aanwijzingen voor de botten bovenaan een steile helling en begonnen de grond rond het fossiel af te graven. Ze namen de restanten mee terug naar het laboratorium in een groot blok gesteente dat met gips werd omhuld. Het bleek nog een enorme uitdaging om het fossiel onbeschadigd uit te graven. Het team kreeg te maken met temperaturen rond het vriespunt, het gevaar van onderkoeling en gekneusde enkels.

In eerste instantie zagen de wetenschappers alleen de ranke botten van de ledematen van de dinosaurus. Op basis daarvan dachten ze dat het dier mogelijk tot de ornithopoda behoorde, een groep van plantenetende dinosaurussen die zich op twee poten voortbewogen. Maar toen het fossiel eenmaal in het laboratorium was, kon het gesteente voorzichtig worden verwijderd en werd de staart van het dier zichtbaar.

‘Ik was de rest van de dag in shock,’ aldus Vargas.

Staartwapens

Er hebben niet veel dieren bestaan met een staart die als een echt wapen kon dienen, maar als ze worden gevonden, dan is hun staart meestal tot zeer effectief wapentuig geëvolueerd. Bij de dinosaurussen hadden de stegosauria twee paar stekels aan het uiteinde van hun staart (in het Engels ook wel eens ‘thagomizers’ genoemd, een term uit de stripserie Far Side. Bepaalde ankylosauria, zoals de Ankylosaurus hadden lange, stijve staarten met veel botmateriaal die als een soort knuppel konden dienen.

Staartwapens kwamen mogelijk zelfs voor bij groepen dieren die slechts in de verte aan elkaar verwant waren. Bepaalde glyptodontidae, reusachtige, uitgestorven gordeldieren die tot zo'n 10.000 jaar geleden nog voorkwamen, ontwikkelden bijvoorbeeld ankylosaurusachtige staarten met een knots.

Maar de staart van de Stegouros was uniek. Hij was platter en meer mes-achtig dan andere staartwapens. Het onderzoeksteam gaf de anatomische structuur de naam macuahuitl, naar de houten knots met aangescherpte stukken obsidiaan eraan dat door de Azteken werd gebruikt.

Lees ook: Zeldzaam kuikenfossiel gevonden in rots uit dino-tijdperk

Gepantserde dinosaurussen zetten hun staartwapens waarschijnlijk vooral in bij onderlinge gevechten, mogelijk in de strijd voor sociale status. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat deze dino’s hun staart ook gebruikten om zich te verdedigen tegen roofdieren. Holtz vertelt dat op sommige botten van roofdieren uit de Juratijd perforatieverwondingen zichtbaar zijn die mogelijk het gevolg zijn van een confrontatie met een stegosauriër. En het Canadese Royal Ontario Museum beschikt over een fossiel van een tyrannosaurus met een gebroken en weer aan elkaar gegroeid scheenbeen – mogelijk een verwonding toegebracht door een klap met de staart van een ankylosauriër.

Het is nog niet duidelijk hoe Stegouros zijn staart precies gebruikte, maar Holtz vermoedt dat de dinosaurus er mee zwaaide als een soort zwaard. Wel is er meer bekend over de mogelijke vijanden van Stegouros. De grootste roofdieren uit het tijdperk en het gebied waarin Stegouros leefde waren dinosaurussen genaamd megaraptora. Vargas omschrijft ze als ‘nogal griezelig uitziende, nogal grote gevallen, een beetje zoals een Allosaurus, maar dan met langere armen met grote klauwen.’

Op zoek naar meer aanwijzingen

Toen het Chileense team eenmaal het volledige skelet van Stegouros in beeld had, vergeleken Soto-Acuña en Vargas de anatomie van het dier nauwkeurig met die van andere gepantserde dinosaurussen. Uit de analyse van die gegevens stelden ze een mogelijke stamboom op, waaruit bleek dat de voorouders van Stegouros zich vermoedelijk circa 165 miljoen jaar geleden afsplitsten van de rest van de ankylosauria. Daarbij vormden ze een tak van de stamboom die eerder onbekend was gebleven.

De dino’s die het meest verwant zijn aan de Chileense dinosaurus zijn de twee andere ankylosauria uit het zuidelijk deel van Gondwana. Van een van deze dieren, de Australische ankylosauriër Kunbarrasaurus, is met name zijn schedel bekend. De kennis over de andere, Antarctopelta, is afkomstig van enkele botfragmenten die zijn aangetroffen in sediment op Antarctica.

Dankzij Stegouros kunnen wetenschappers mogelijk meer te weten komen over deze onbekende verwante soorten. Een aantal van de losse botten van Antarctopelta hebben opvallend veel weg van dicht opeengepakte botten uit de macuahuitl van de Stegouros. Vargas en zijn collega’s denken dat die overeenkomst erop zou kunnen duidelijk dat de Antarctopelta, die twee keer zo groot kon worden als de Stegouros, over een zelfde soort staartwapen beschikte.

De bij het Londense Natural History Museum werkzame Maidment is wereldwijd een van de belangrijkste deskundigen op het gebied van stegosauria. Zij stelt dat de vreemde mengeling van eigenschappen van Stegouros zou kunnen leiden tot het ‘omgooien’ van de stamboom van de gepantserde dinosaurussen. Dinosaurussen worden tot de stegosauria gerekend wanneer ze drie belangrijke anatomische eigenschappen hebben. Een daarvan is precies het bekken dat ook de Stegouros heeft. Maar dit dier is geen stegosauriër, hoezeer zijn naam daar ook op lijkt. Dit zou er volgens Maidment toe kunnen leiden dat sommige dinosaurussen waarvan slechts fragmenten zijn gevonden en die nu als stegosauriër te boek staan, helemaal geen stegosauria zijn.

In de Formación Dorotea en andere regio’s in Patagonië worden al tientallen jaren heel bijzondere fossielen aangetroffen, en het gesteente in het gebied herbergt waarschijnlijk nog meer gefossiliseerd bewijsmateriaal. Toekomstige expedities in Chili of Argentinië leveren mogelijk de vondst van andere gepantserde dinosaurussen op die een platte knots met scherpe zijkanten als staart hadden.

Vargas en zijn collega’s zijn intussen net pas begonnen met hun speurtocht naar fossiele resten van Stegouros. ‘We hebben andere plekken gevonden met fossielen van Stegouros – die blijken er best veel te zijn,’ aldus Vargas. ‘We hopen dat we nog meer gaan vinden.’

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com