Afrika's meest succesvolle jager is intelligent, zorgzaam en leeft in groepen met gecompliceerde sociale verhoudingen, zoals die tussen primaten. De welpen van het alfa-vrouwtje staan direct onder haar in rang, net als in een monarchie.
De koning van het oerwoud, denk je? Mis. We hebben het over de hyena.
Het dier, dat al sinds mensenheugenis ten onrechte wordt beschreven als een domme, aasetende veelvraat met een demonische lach, heeft een ‘serieus imagoprobleem,’ aldus Arjun Dheer, die in de Ngorongoro-krater in Tanzania onderzoek doet naar gevlekte hyena's in het kader van zijn promotie aan het Duitse Leibniz-Institut für Zoo-und Wildtierforschung.
“Als ik vertel dat ik met hyena's werk, is de eerste reactie altijd: gadver, waarom doe je dat?”
Dat komt doordat eeuwen van mythevorming en volksgeloof - vaak via verhalen waarin sprake was van hekserij, grafschendingen en seksuele afwijkingen - hebben gezorgd voor een “diepgewortelde afkeer van de hyena in de menselijke psyche,” stelt hij.
Aristoteles omschreef de hyena als “buitensporig dol op rottend vlees. Hemingway portretteerde het dier als een “hermafrodiete, kannibalistische lijkenverslinder.” En Roosevelt noemde het een “wonderlijke mix van verwerpelijke lafhartigheid en extreme gewelddadigheid,” aldus een studie uit 1995 naar de status van de hyena in de loop van de geschiedenis. Plinius de Oudere, een Romeinse schrijver, noteerde dat hyena's in staat zijn andere dieren op magische wijze op hun plek te laten bevriezen.
Gezien die onsmakelijke verhalen is het niet vreemd dat het beeld van hyena's in de populaire cultuur ook niet al te best is. In de gloednieuwe film The Lion King, die nu op Disney+ te zien is, is een drietal gevlekte hyena's te zien als de boosaardige hulpjes van de schurk Scar. (De Walt Disney Company heeft een meerderheidsbelang in National Geographic Partners.)
Hoewel de gevlekte hyena's uit Oost- en zuidelijk Afrika de slechtste naam hebben, worden de vier soorten vaak op een hoop geveegd. De bruine hyena, de meest zeldzame soort, komt voor in zuidelijk Afrika, aardwolven zijn monogame instecteneters die in Oost- en zuidelijk Afrika te vinden zijn en gestreepte hyena's, de kleinste en minst bekende soort, leven in verspreide populaties in Azië en noordelijk Afrika.
Volgens Dheer zijn angst en een gebrek aan kennis, samen met het bijzondere uiterlijk en het dieet van de dieren, de belangrijkste oorzaken van de negatieve beeldvorming.
Het wordt tijd om dat eens recht te zetten, voegt hij daaraan toe.
Mythe: hyena's zijn dom.
De drie hyena's in The Lion King, Shenzi, Banzai en Ed liggen constant op de loer in de buurt van de olifantenbegraafplaats. Ed is een onbenul die scheel kijkt, zijn tong uit zijn bek heeft en aan zichzelf knaagt. Onder leiding van Scar werken de hyena's mee aan de verwoesting van het ecosysteem van Pride Rock.
In werkelijkheid zijn deze toppredatoren van cruciaal belang voor de balans in aantal prooidieren en het tegengaan van de verspreiding van ziekten, doordat ze hun prooien met huid en haar opeten, vertelt Dheer.
Gevlekte hyena's leven in hechte groepen die onder leiding staan van een alfadier - vaak een vrouwtje - en die daarnaast lagergeplaatste vrouwtjes, mannetjes en jongen omvatten. De groepsgrootte is met name afhankelijk van de beschikbaarheid van prooien, en kan variëren van zo'n tien dieren, bij bepaalde groepen die in de woestijn leven, tot zo'n 120 dieren in voedselrijke gebieden als Ngorongoro en het Masai Mara National Reserve in Kenia, legt Dheer uit.
Door hun bestaan in dergelijke grote en onderling verweven groepen zijn gevlekte hyena's volgens hem “de meest sociaal ontwikkelde carnivoren ter wereld”. (Kijk hoe een groep hyena’s met wilde honden vecht en hun prooi steelt)
“Je moet wel intelligent zijn om dat soort sociale verbanden te kunnen onderhouden,” voegt Ingrid Wiesel daaraan toe. Zij is oprichter van het Brown Hyena Research Projecten doet onderzoek naar bruine hyena's in het kustgebied van Namibië.
Zo wist ze bijvoorbeeld ooit een bruine hyena te vangen en een gps-band om te doen, maar kostte het haar daarna zes jaar om de volgende te pakken te krijgen.
“Ze zijn je steeds te slim af,” vertelt ze.
Mythe: hyena's lachen.
De geluiden die hyena's maken zijn hun manier om onderling contact te houden: met hun kenmerkende geschreeuw of gejank roepen ze soortgenoten op om te komen helpen in de strijd tegen leeuwen, laten mannetjes blijken hoe fit ze zijn, of laten ze gewoon weten waar ze zijn. Daarnaast is er nog het vaak verkeerd geïnterpreteerde ‘lachen’ dat uniek is voor de gevlekte hyena.
Eeuwenlang werd dat geluid beschreven als achterbaks of luguber. Zo schrijft Shakespeare in het toneelstuk As You Like It: ‘I will laugh like a hyena, and that when thou art inclined to sleep’ (vrij vertaald: ik zal lachen als een hyena als jij wilt gaan slapen).
Maar in werkelijkheid is het geen blij geluid: een dier dat lager in rang staat maakt een geluid dat op lachen lijkt als het zenuwachtig is, vertelt Dheer.
Mythe: hyena's eten alleen maar aas.
“De leeuw is de koning en de hyena is een vieze gluiperd omdat hij aas eet, dat is het verhaal", aldus Christine Drea, een evolutionair antropologe aan de Amerikaanse Duke University die onderzoek heeft gedaan naar gevlekte hyena's.
Die mythe is onuitroeibaar “zelfs nu het overduidelijk is dat daar niks van klopt,” zegt ze.
Hoe het dan wel zit? Hyena's zijn fantastische jagers en leeuwen stelen eerder hun overgebleven restjes dan andersom. De zoöloog Hans Kruuk ontdekte in de jaren zeventig in de Serengeti dat, als gevlekte hyena's en leeuwen gezamenlijk van een kadaver eten, de prooi in 53 procent van de gevallen door hyena's was gevangen.
Gevlekte hyena's kunnen buffels of jonge olifanten te pakken nemen, ze kunnen alleen jagen of in groepen. “Die flexibiliteit geeft ze een voorsprong op hun concurrenten,” zegt Dheer.
Maar als er voedsel beschikbaar is, zullen hyena's dat niet lagen liggen, merkt Drea op. “Alle zichzelf respecterende carnivoren eten aas als ze de kans krijgen.”
En hyena's zijn daar heel erg goed in. Met hun kaken als mokers kunnen ze botten verbrijzelen en dankzij het zuur in hun maag kunnen ze splinters verteren.
Mythe: hyena's zijn slappelingen.
In de kale woestijn in het zuiden van Namibië kan het territorium van een groep hyena's zo'n 3000 vierkante kilometer beslaan. Een dier legt gemiddeld zo'n 25 kilometer per nacht af op zoek naar prooien, vaak jonge zeehonden, volgens Wiesel.
Ze hebben hun enorme uithoudingsvermogen deels te danken aan hun gestroomlijnde lichaamsbouw. Met hun korte achterpoten kunnen ze efficiënt met hun energie omspringen waardoor ze makkelijk grote afstanden af kunnen leggen. Daarnaast zijn de longen en het hart van hyena's groot en sterk, en hebben ze grote neusgaten die de opname van zuurstof vergemakkelijken.
Mythe: hyena's stinken.
De Kaguru in Tanzania geloven dat hyena's de stoffelijke resten van mensen opgraven, waardoor ze, volgens de overlevering, stinken. In werkelijkheid hebben hyena's geen uitgesproken geur, aldus Dheer en Wiesel.
“Als je het nou over stinkende dieren wilt hebben,” zegt Dheer lachend, “de Afrikaanse wilde hond rolt door zijn eigen uitwerpselen.” (Bekijk 30x verbluffende foto’s van dieren in het wild)
Wel produceren hyena's via hun anaalklier een substantie die wetenschappers ‘hyena butter’ noemen - een goedje waarmee ze hun territoria afbakenen en dat ruikt naar rottende bladeren, aldus Dheer.
Mythe: hyena's zijn hermafrodiet.
Hyenavrouwtjes zijn fantastische moeders die meer tijd in hun jongen investeren dan de meeste andere carnivoren. Ze geven hun welpen twee jaar moedermelk met een extreem hoog kalkgehalte, en stoeien en spelen daarnaast urenlang met hun nakomelingen - nog een voorbeeld van ontwikkeld gedrag dat ook bij aapachtigen wordt gezien.
Vrouwelijke gevlekte hyena's worden echter vaak voor mannetjes aangezien. Hun geslachtsorganen lijken op die van mannetjes. Als twee hyena's elkaar tegenkomen, of het nou mannetjes of vrouwtjes zijn, dan ruikt het dier dat hoger in de rangorde staat aan de geslachtsorganen van het ondergeschikte dier, om de band te verstevigen en het stressniveau te verlagen. Vrouwtjeshyena's plassen, paren en baren bovendien via deze pseudo-penis.
Het is met name dit fysieke kenmerk dat de hyena zijn slechte naam heeft bezorgd. In Physiologus, een christelijke tekst uit de tweede eeuw n.Chr. wordt gesteld dat de hyena van geslacht kan wisselen en daarom “onrein is, omdat het dier tweeslachtig is” volgens het onderzoek uit 1995.
Waarheid: hyena's zijn een kwetsbare soort.
Omdat hun leefgebied kleiner wordt en er veel op ze wordt gejaagd, zijn gestreepte en bruine hyena's als gevoelige diersoorten opgenomen op de Rode Lijst van de IUCN, de International Union for Conservation of Nature, de organisatie die de status van de instandhouding van diersoorten bepaalt.
En hoewel de aardwolf en gevlekte hyena volgens de lijst tot de niet bedreigde soorten horen is Dheer toch “bezorgd.”
Gevlekte hyena's zijn in grote delen van Zuid-Afrika en in delen van West- en centraal Afrika lokaal uitgestorven. Boeren en stropers maken jacht op de dieren en het aantal dieren buiten beschermde gebieden lijkt af te nemen, volgens Dheer.
“Ik ben niet superoptimistisch over hun toekomst, vooral gezien hun slechte imago,” zegt hij.
Daarom zijn hij en zijn collega's bezig met een charmeoffensief voor de dieren, met name via de sociale media.
“Als niet-wetenschappers zich voor deze dieren zouden inzetten,” stelt Wiesel, “zou dat nog veel meer helpen om het publiek te laten inzien dat ze de kwaadste niet zijn.”
In de afgelopen eeuw is het aantal leeuwen in Afrika gedaald van 200.000 tot 20.000. Doe mee met Disney en steun het Lion Recovery Fund van het Wildlife Conservation Network met hun wereldwijde campagne om de leeuwenpopulatie te laten verdubbelen in 2050.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
