Kort nadat de uitgemergelde olifant Hattie op 6 augustus 1996 had deelgenomen aan een show in het Circus Vargas, in het zuiden van Californië in de VS, overleed ze in een trailer die op weg was naar een showpark voor exotische dieren in Illinois. De doodsoorzaak was tuberculose (tbc). Uit tests bleek dat ook een andere olifant uit de groep van circusdieren waartoe Hattie behoorde besmet was met de ziekte.
Nadat halverwege de jaren negentig meerdere bekende olifanten in gevangenschap in de VS waren gestorven, beseften dierenartsen dat de dikhuiden allemaal dragers waren van de menselijke stam van de tuberculosebacterie. Sindsdien is van ruim zestig olifanten in gevangenschap (waarvan enkele zijn overleden) bevestigd dat ze de ziekte hadden, aldus Susan Mikota, medeoprichtster van Elephant Care International, een Amerikaanse ngo die zich inzet voor de zorg voor olifanten. Vorig jaar werd één olifant in de Point Defiance Zoo in de staat Washington en een andere in de Oregon Zoo in Portland met tuberculose gediagnosticeerd. Geschat wordt dat tegenwoordig tussen de vijf en zes procent van de bijna vierhonderd olifanten in Amerikaanse dierentuinen, opvangcentra en circussen met tuberculose is besmet.
Het Amerikaanse ministerie van Landbouw (USDA), dat toeziet op het dierenwelzijn, stelt het testen op tbc niet verplicht.
Volgens de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (CDC) zijn drie van de vier nieuwe of voor het eerst opduikende infectieziekten bij mensen oorspronkelijk afkomstig uit het dierenrijk. Dat maakt het des te belangrijker om de verspreiding van tuberculose onder olifanten in gevangenschap tot staan te brengen, zegt Fleur Dawes, hoofd voorlichting van In Defense of Animals, een dierenwelzijnsgroep die ervoor pleit om olifanten niet langer in gevangenschap te houden.
Er zijn talloze verschillende stammen van tuberculose, een bacteriële infectie die door de lucht wordt verspreid en bij het hoesten of niezen door mensen kan worden overgedragen. Vermoed wordt dat besmette olifanten de ziekte verspreiden als ze met hun slurf vloeistoffen of dampen uitstoten, hoewel dit nog door geen enkel onderzoek is bevestigd. Olifanten kunnen zowel besmet worden met menselijke tbc-variëteiten als door stammen van rundertuberculose. Bij zowel mensen als olifanten bestaat de behandeling uit een maandenlange kuur met geneesmiddelen.
Omdat olifanten de ziekte van mensen kunnen oplopen, kunnen ze op hun beurt ook mensen besmetten. Zo reageerden in 1996 elf van de 22 olifantenverzorgers van het park voor exotische dieren in Illinois waar Hattie naartoe werd gebracht, positief op de huidtest voor tbc; dit waren de eerste bekende gevallen in de VS waarin tuberculose van olifanten op mensen was overgedragen.
Volgens Adam Langer, afdelingshoofd voor bewaking, epidemiologie en uitbraakonderzoek van de CDC, kan de tuberculosebacterie meerdere uren in de lucht blijven zweven, afhankelijk van de omstandigheden. De kans op besmetting hangt af van factoren als de dichtheid van de bacterie in de lucht, de tijd die iemand aan het bacil wordt blootgesteld, de grootte van het vertrek en de ventilatie. Hoewel de kans op besmetting door langdurige blootstelling aan de bacterie wordt verhoogd, “is het ook mogelijk om tijdens een korte blootstelling besmet te raken,” zegt Langer.
Omdat olifanten zulke enorme dieren zijn en “bijzonder grote longen hebben (...), kunnen ze een relatief groot aantal bacteriën in de omringende lucht uitstoten,” zegt Langer. “Dus iemand die in een bepaalde ruimte dezelfde lucht inademt als een olifant met tbc, loopt een hoger risico om besmet te raken dan als hij of zij in contact zou komen met een besmet persoon.” Degenen die het hoogste risico lopen, zijn mensen die “aanzienlijk veel tijd in één ruimte doorbrengen met een olifant met open tbc.” Volgens experts is het gevaar van overdracht op bezoekers van circussen en dierentuinen laag.
Hoewel we ons vandaag de dag vooral met COVID-19 bezighouden, overleden er in 2018 volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) anderhalf miljoen mensen in de wereld aan tuberculose, waarmee het de infectieziekte is die de meeste levens eist. (Op 3 september stond het wereldwijde aantal doden als gevolg van COVID-19 op 860.000.)
Het gevaar van tbc-besmettingen is “veel te lang onderschat,” zegt Dawes. “Helaas denk ik dat er zoiets als deze pandemie voor nodig was om de potentiële risico’s duidelijk te maken.”
Ook ruim twintig jaar na de eerste tbc-besmettingen van mensen door olifanten, worden mensen nog altijd door dieren besmet. Vorig jaar werden acht medewerkers van de Point Defiance Zoo in de staat Washington positief getest op de latente of inactieve vorm van tuberculose. Ze zijn waarschijnlijk besmet door de twee olifanten van het dierenpark, Hanako en Suki, die twee maanden later positief werden getest. In februari lieten dierenartsen de zieke Hanako (die aan kanker in haar rechtervoorpoot en aan een voortgeschreden gewrichtsziekte leed) inslapen. Suki, met haar 55 jaar al een bejaarde olifant, leeft nog, maar het dierenpark maakte in november bekend dat ze niet voor tbc zou worden behandeld omdat de geneesmiddelen haar immuunafweer zouden kunnen verzwakken.
Geen perfecte TB-test
Zoals de autoriteiten ook bij het testen van mensen op COVID-19 op allerlei problemen stuiten, zo is het testen van zulke grote dieren als olifanten op tuberculose allerminst eenvoudig. Over de beste aanpak zijn de meningen verdeeld.
Als bij een persoon wordt onderzocht of hij of zij tuberculose heeft, worden er bloedmonsters afgenomen en borstfoto’s gemaakt, maar in het geval van olifanten – die een gewicht van 4500 kilo kunnen bereiken – is het onmogelijk om röntgenfoto’s van de longen te maken. “We hebben geen röntgenapparatuur die krachtig genoeg is om de longen van olifanten in beeld te brengen,” zegt Michele Miller, hoofd tuberculoseonderzoek bij dieren aan de Universiteit Stellenbosch in Zuid-Afrika.
Omdat tbc zowel bij mensen als olifanten lange tijd onopgemerkt kan blijven, is het mogelijk dat ogenschijnlijk gezonde dikhuiden besmet zijn geraakt zonder dat iemand het doorheeft, zegt Miller.
Om olifanten toch op tbc te testen zijn er twee mogelijkheden: een bloedtest kan antilichamen voor tuberculose aantonen, maar dat hoeft niet te betekenen dat de ziekte actief aanwezig is en kan erop duiden dat de olifant in kwestie de ziekte in het verleden heeft gehad of aan latente tbc lijdt. De andere methode is een ‘slurfwastest’, waarbij een zoutoplossing in de slurf van het dier wordt gespoten en de weer uitgestoten vloeistof wordt geanalyseerd; in die vloeistof kan de tuberculosebacterie worden aangetoond.
Geen van beide tests is perfect en beide methoden kunnen fout-negatieve of fout-positieve resultaten opleveren.
Als een olifant besmet is geraakt, is dat een serieuze zaak. Ook dierenartsen hebben de Eed van Hippocrates afgelegd en zich daarmee verplicht om zowel de gezondheid van mensen als van dieren te beschermen. Volgens Kay Backues, directeur dierenzorg van de Tulsa Zoo in Oklahoma, is het laten inslapen van de dieren in het uiterste geval soms de beste oplossing, gezien het risico dat een besmette olifant voor zijn verzorgers vormt.
De behandeling van tbc bij olifanten is niet alleen kostbaar (tot wel 50.000 euro), maar kan ernstige bijwerkingen veroorzaken, zoals leverschade en het verlies aan eetlust. Bovendien bestaat volgens Miller de kans dat de uitslag fout-positief is en “je het dier een behandeling geeft die het niet nodig heeft gehad.”
Dubbele tests
In de Oregon Zoo in Portland bleek in 2013 uit een routinetest (een slurfwastest) bij een 29-jarige Aziatische olifant genaamd Rama dat de stier met tuberculose was besmet, ook al vertoonde het dier geen enkel symptoom van de ziekte.
Bij olifanten in gevangenschap worden geregeld bloedmonsters afgenomen, en toen een opgeslagen monster van Rama’s bloed in mei 2012 – ongeveer een jaar voor zijn positieve slurfwastest – alsnog werd geanalyseerd, werden antilichamen voor tbc gevonden. Ook twee andere olifanten van deze dierentuin – Rama’s vader Packy en zijn broer Tusko – hadden antilichamen voor tbc in hun bloed. Bij Tusko zou dit zelfs al sinds 2005 het geval zijn geweest.
Dierenartsen lieten Packy later inslapen, aangezien bij hem een resistente tbc-stam werd aangetroffen; ook Rama en Tusko moesten om andere redenen uit hun lijden worden verlost. In mei 2017, vier jaar na de oorspronkelijke diagnose bij Rama, werd een vrouwtjesolifant genaamd Shine na een slurfwastest positief op tuberculose getest. De dierentuin liet weten dat ze zou worden behandeld. In september 2019 maakte de dierentuin bekend dat een andere besmette olifant, Chendra, kort na een miskraam zou worden behandeld voor tuberculose. (Medewerkers van de dierentuin wezen erop dat er geen verband stond tussen de tbc en de miskraam.) Geen van deze olifanten had ziekteverschijnselen.
Ook zeven medewerkers en een vrijwilliger van de Oregon Zoo testten positief op besmetting met latente tuberculose en werden behandeld. De medewerkers waren gedurende het jaar ervóór en mogelijk nog langer wekelijks in het olifantenverblijf of binnen een halve meter afstand van de dieren geweest; maar de vrijwilliger was gedurende dat hele jaar slechts één uur in het olifantenverblijf geweest. (De vrijwilliger werd al behandeld toen het nieuws over de uitbraak bekend werd.)
Mikota vraag zich af of ze “misschien niet eerder zouden zijn gediagnosticeerd” als de dierentuin meer was afgegaan op de bloedtests van de olifanten.
Volgens Kelly Flaminio, dierenarts van de Oregon Zoo, zou dat inderdaad het geval zijn geweest “als de screenings die in 2012 en 2013 beschikbaar waren, net zo betrouwbaar waren geweest als de tests die we nu gebruiken.” Volgens haar wordt tuberculose steeds vroeger herkend, maar het is “nog steeds ongelooflijk lastig om een definitieve diagnose te stellen.”
Wel of niet testen?
Wat er in Oregon Zoo is gebeurd, toont aan waarom het zinvol is om beide tests te gebruiken. Dat zegt Michele Miller, medeauteur van een studie over het gebeuren in Oregon Zoo in 2013. “Wanneer je naar de dokter gaat omdat je je niet goed voelt, worden er allerlei tests uitgevoerd,” zegt ze. “Met de informatie van verschillende tests krijg je een completer beeld van de gezondheid van een dier of persoon dan wanneer je slechts één test uitvoert.”
Het testen van olifanten op tuberculose is sinds 2015 echter niet meer verplicht in de VS. Dat jaar trok het USDA zijn beleid in dat het testen op tbc als onderdeel van de standaard veterinaire zorg voor olifanten voorschreef.
Sindsdien kunnen organisaties en dierenartsen zelf bepalen welke tests moeten worden uitgevoerd. Gezondheidsambtenaren van de staat reguleren de verhuizing van olifanten over staatsgrenzen heen. Zij zijn niet allemaal even streng als het gaat om het testen op tbc.
Adam Langer van het CDC wilde niet reageren op het besluit van het USDA in 2015. Volgens hem “schrijven federale en staatsverordeningen voor dat organisaties die dieren (ook olifanten) huisvesten, passende maatregelen moeten nemen om werknemers en bezoekers te beschermen tegen mogelijke gezondheids- en veiligheidsrisico’s die de dieren die zij verzorgen met zich meebrengen.” Hij benadrukt dat deze vereiste ook op tbc slaat.
Andre Bell, woordvoerder van het USDA, zegt dat het bureau het testvoorschrift afschafte nadat de United States Animal Health Association, een nationaal non-profitforum voor diergezondheid waarvan het USDA lid is, het niet eens kon worden over een geactualiseerde versie van de testrichtlijnen voor tbc die door het USDA werden gehanteerd. Hoewel veel organisaties nog de oude richtlijnen gebruiken, zijn zij hier volgens hem niet toe verplicht en hoeven ze de resultaten niet te melden. Als een olifant de ziekte blijkt te hebben, is het advies van het USDA om niet te reizen en geen contact te hebben met het publiek, totdat de behandeling is afgerond.
Wat zijn de risico’s voor bezoekers?
Kay Backues van Tulsa Zoo zegt dat niemand begrijpt hoe de vrijwilliger van de Oregon Zoo besmet kon raken, “aangezien tuberculose wordt overgedragen via aerosolen bij nauw, langdurig contact.” Op basis van de kennis van tuberculose bij mensen, levert het kijken naar een olifant op een afstand van zes meter extreem weinig risico op, aldus Backues. Dat geldt ook voor naast een olifant lopen of zelfs erop rijden. “Je klimt op zijn rug, je maakt een rondje en je gaat weer terug. En in een grote arena of een enorm expocentrum beschouw ik dat niet als blootstelling aan een olifant met tbc.” Je staat immers niet voor de olifant die vervolgens in je gezicht blaast. (De meeste Amerikaanse organisaties zijn gestopt met ritjes op olifanten, maar sommige circussen en niet-geaccrediteerde dierentuinen blijven ze aanbieden.)
Tot op heden is er geen gedocumenteerd geval van de overdracht van tbc van een olifant uit een circus, dierentuin of reservaat op de uitbaters.
Maar Mikota zegt dat een incident in Taronga Zoo in Sydney (Australië) als waarschuwing dient voor hoe gemakkelijk en mysterieus tbc zich kan verspreiden. In 2011 werd een chimpansee in de dierentuin gediagnosticeerd met tuberculose. Dat was nog geen jaar nadat een test met spoelsel uit de slurf van een olifant aantoonde dat het dier tuberculosebacteriën afscheidde. Het verblijf van de chimpansees lag op ongeveer honderd meter van het olifantenverblijf. Mikota: “Dat is veel verder dan de afstand tussen sommige olifanten en het publiek.”
“Een bezoek aan de dierentuin of het circus vormt geen risico op besmetting met tbc,” houdt Backues vol.
Mikota erkent dat er nog geen gevallen van overdracht van tbc van olifanten in gevangenschap op bezoekers bekend zijn. Maar omdat niet duidelijk is hoe de overdracht verloopt en deze niet goed is bestudeerd, is ze van mening dat de mogelijkheid een punt van zorg is. Ze zegt dat er slechts een kleine studie naar de overdracht in Oregon Zoo is uitgevoerd en dat er “nauwelijks genoeg bewijs is om te zeggen dat de overdracht van tbc van olifanten op mensen slechts een beroepsmatig gezondheidsprobleem is en geen volksgezondheidsprobleem.”
“Afwezigheid van bewijs is geen bewijs van afwezigheid… Olifanten kunnen via hun slurf bacteriën uitblazen die door de wind kunnen worden opgepikt.”
Wildlife Watch is een project voor onderzoeksjournalistiek van de National Geographic Society en National Geographic Partners, met speciale aandacht voor wildcriminaliteit en de uitbuiting van wilde dieren. Lees meer verhalen van Wildlife Watchen kom meer te weten over de non-profitmissie van de National Geographic Society op nationalgeographic.org.
Lees meer op natgeo.nl/wildcriminaliteit.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
