Ooit waren er in open zee, ver van de continenten, haaien en roggen in overvloed. Kortvinmakreelhaaien, de snelste haaien ter wereld, joegen met een snelheid van ruim dertig kilometer per uur achter hun prooien aan. Geschulpte hamerhaaien trokken door de oceaan, op zoek naar voedsel met hun uit elkaar staande ogen en andere gespecialiseerde zintuigen.
Deze dieren waren overal te vinden in het water dat zich zo weids uitstrekte en dat zo ontoegankelijk was dat de meeste vissers, en zelfs sommige biologen, het moeilijk te geloven vonden dat overbevissing ooit een bedreiging zou vormen.
‘Een decennium geleden hadden we nog zeer verhitte discussies over de vraag of een bepaalde haai op de lijst van bedreigde diersoorten thuishoorde,’ herinnert Nicholas Dulvy zich. Hij is co-voorzitter van de groep van haaienspecialisten van de IUCN (International Union for Conservation of Nature).
Een uitgebreide analyse van huidige en historische haaienaantallen levert nu een duidelijker - en somberder - beeld. Dulvy en zijn medeauteur Nathan Pacoureau, beide werkzaam aan de Canadese Simon Fraser University, ontdekten met hun onderzoek waarover onlangs een artikel in het vakblad Nature verscheen dat de aantallen van achttien soorten haaien en roggen sinds 1970 met zeventig procent zijn afgenomen. De auteurs waarschuwen dat in dit tempo veel van deze soorten over zo'n twintig jaar zullen zijn uitgestorven.
Toen het onderzoeksteam de gegevens over de oceanische witpunthaai bekeek, een soort die in 1970 nog heel veel voorkwam, ‘werden we er stil van,’ aldus Dulvy.
De soort ‘is in de afgelopen 60 jaar met 98 procent afgenomen. En dat patroon deed zich voor in alle drie de oceanen.’ De IUCN heeft de soort inmiddels op de lijst van ernstig bedreigde soorten gezet.
De geschulpte en de grote hamerhaai ondergingen eenzelfde lot. Hoewel er nauwelijks specifiek op haaien wordt gevist, worden hun vlees, vinnen, kieuwen en leverolie vaak verkocht als ze worden gevangen.
Dat is niet alleen slecht nieuws voor de haaien zelf, maar ook voor de oceaan. De toppredatoren spelen een belangrijke rol in het voedselweb, onder meer omdat ze het aantal kleinere roofdieren beperkt houden.
In de data duiken
Dulvy en Pacoureau verzamelden voor de studie alle gegevens die ze wereldwijd konden vinden over deze achttien soorten. Vaak stonden die in vergeelde rapporten voor overheidsinstanties of op stoffige oude harde schijven.
Dankzij de toegenomen aandacht voor de bescherming van haaien zijn instanties voor visserijbeheer gegevens over haaien gaan verzamelen, waardoor het team ook allerlei gloednieuwe informatie tot zijn beschikking had.
Uiteindelijk wisten de wetenschappers negenhonderd datasets op te sporen die dateerden uit de periode tussen 1905 en 2018 en die een beeld gaven van de ontwikkeling van een populatie in een bepaalde regio gedurende een bepaald tijdvak. Met behulp van internationale deskundigen en computermodellen extrapoleerde het team deze data vervolgens naar ramingen voor de ontwikkelingen over de hele wereld.
De onderzoekers keken ook naar de ontwikkeling van de visserijmethoden die op de oceaan worden toegepast. Haaien komen vaak vast te zitten aan lange lijnen waaraan honderden haken bevestigd zijn, of in de enorme netten van de ringzegenvisserij. Het gebruik daarvan is de afgelopen halve eeuw verdubbeld, terwijl het aantal haaien dat ermee gevangen werd ongeveer verdrievoudigde.
‘Gecombineerd met het feit dat haaien steeds zeldzamer zijn geworden, betekent dit dat de kans dat een bepaalde haai wordt gevangen tegenwoordig achttien keer hoger is dan in 1970,’ stelt Dulvy.
Hij voegt daar aan toe dat enige mate van onzekerheid niet uit te sluiten is in zijn analyse. Maar naar zijn zeggen zijn de schattingen van de afname van sommige soorten aan de voorzichtige kant, met name in regio's waar al tientallen jaren sprake is van overbevissing.
Tropische vissen het hardst geraakt
De grootste terugval deed zich voor onder de haaien en roggen die in de tropen voorkomen. De zeevisserij is daar in de afgelopen decennia fiks toegenomen.
Naarmate de grotere haaien en roggen zeldzamer worden, richt de visserij zich op de kleinere soorten, vertelt coauteur Holly Kindsvater. Zij deed als bioloog aan de Amerikaanse universiteit Virginia Tech onderzoek naar verschillende soorten duivelsroggen, waarvan er enkele mogelijk 85 procent zijn afgenomen in de afgelopen vijftien jaar.
Mensen eten het vlees van deze vissen, maar ze zijn de laatste tijd vooral gewild om hun kieuwen die worden gebruikt in de Chinese traditionele geneeskunst. Aan deze ontwikkeling is te zien hoe vissers hun aandacht naar andere soorten verleggen wanneer de vissen waarop ze het oorspronkelijk hadden voorzien schaarser worden, stelt ze.
‘Ik denk niet dat er veel boten op open zee alleen maar op haaien of roggen vissen. Maar als je ooit bent begonnen als tonijnvisser, en die zijn er niet meer door overbevissing, dan ga je andere soorten vangen. En dan vind je ook wel een manier om die te verkopen.’
Vissen naar oplossingen
Het effect van overbevissing van haaien, of dat nou met opzet gebeurt of niet, zou overheden moeten aanzetten tot het nemen van maatregelen om de visserij te verduurzamen, stelt Dulvy. Hij voegt daaraan toe dat het ook belangrijk is om de internationale handel in bedreigde soorten haaien en roggen aan te pakken.
Maar zover is het nog lang niet. Onlangs staken de Europese Unie en de Verenigde Staten een stokje voor een verbod op het vangen van de bedreigde kortvinmakreelhaai in het noordelijke deel van de Atlantische Oceaan. Dat was mede ingegeven door het feit dat die soort met name door Spanje wordt gevangen, vertelt Dulvy.
‘Haaien zijn zo'n beetje de laatste soorten waarvoor geen regels gelden en ik denk dat er daarom weerstand is om dingen vast te leggen.’
Het is bekend dat een dergelijk verbod goed uitpakte voor andere soorten, zegt bioloog David Sims van de Engelse University of Southampton die niet bij de studie betrokken was. Uit zijn onderzoek bleek dat er hoopvolle tekenen zijn dat witte haaien en haringhaaien zich herstellen in het noodwestelijke deel van de Atlantische Oceaan. Deze soorten zijn inmiddels beschermd.
Het instellen van zeereservaten of visserijvrije zones op plekken waar veel haaien leven zou ook een oplossing kunnen zijn, aldus Sims.
National Geograpic Explorer Jessica Cramp is dat met hem eens. Zij is oprichter van Sharks Pacific, een organisatie voor onderzoek naar en de bescherming van haaien en ze heeft bijgedragen aan de komst van verschillende beschermde gebieden en een haaienreservaat bij de Cookeilanden, voor verschillende soorten trekvissen, waaronder ook haaien.
‘Dit zouden plekken kunnen zijn waar soorten als de oceanische witpunthaai en de zijdehaai veilig zijn, die volgens dit onderzoek echt in grote problemen zijn,’ stelt ze.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
