Eindelijk is er geen gelode benzine meer te verkrijgen bij pompstations. Het laatste land ter wereld waar het nog verkocht werd: Algerije.
“Dit is een belangrijke dag,” stelt Jana Akumu, hoofd van het Afrikaanse programma voor duurzame mobiliteit van het VN-Milieuprogramma (UNEP, United Nations Environment Programme).
Akumu behoort tot een groep internationale experts op het gebied van transport en de gezondheid van kinderen die zich tientallen jaren lang heeft beziggehouden met het probleem van lood in brandstoffen en verf.
In de afgelopen negentien jaar heeft het Partnership for Clean Fuels and Vehicles, een groep van 73 organisaties uit onder meer de industrie, overheden en ngo’s, zich onder de hoede van de UNEP land voor land ingezet om gelode benzine een halt toe te roepen. Maar waarom werd de brandstof zo lang nog gebruikt, terwijl de gezondheidsrisico’s van lood al ruim een eeuw bekend zijn?
Ondernemingen ontwikkelden vanaf 1921 brandstofadditieven op basis van lood om het zogenaamde ‘kloppen’ of ‘pingelen’ in de motor (wat leidt tot schade en verspilling van brandstof) te voorkomen. Er werd volop reclame gemaakt voor het populaire, loodhoudende product, hoewel er schonere alternatieven waren, bijvoorbeeld op basis van alcohol.
Al het lood dat in de tank van auto’s werd gegoten - bijna een gram per liter - kwam er via de uitlaatpijpen weer uit als deeltjes die in de lucht bleven zweven voordat ze op oppervlakken neersloegen. Benzine hulde de wereld in lood.
lees ook: Elektrische auto zou rond 2040 de wereld kunnen veroveren
Begin jaren zeventig waren onderzoekers overtuigd genoeg van het schadelijke effect van lood op de gezondheid om met hun resultaten naar de even daarvoor opgerichte Amerikaanse Environmental Protection Agency (een onafhankelijk agentschap belast met de bescherming van de volksgezondheid en het milieu in de VS) te stappen. Japan was het eerste land dat loodhoudende benzine verbood, in 1980. Oostenrijk, Canada, Slowakije, Denemarken en Zweden volgden. In de Verenigde Staten en Duitsland was de laatste fase van de geleidelijke uitbanning van gelode benzine een kwart eeuw geleden voltooid, in 1996.
De wetenschappelijke bewijzen voor gezondheidsschade door lood stapelen zich op
Nadat de beperkende maatregelen waren genomen, nam het bewijs voor het schadelijke effect van lood toe.
Lood beïnvloedt bijna elk fysiologisch proces in het menselijk lichaam, aldus hoogleraar Environmental health Amit Bhattacharya van de University of Cincinnati. “Of het nou gaat om het motorische, cognitieve of visuele systeem, of over de lever of de nieren, je kunt het zo gek niet bedenken of het heeft er een schadelijk effect op.”
Mary Jean Brown van de onderwijsfaculteit van de Harvard Chan School of Public Health beschrijft wat er gebeurt wanneer je leest en wat er inmiddels bekend over de mogelijke schadelijke effecten van lood daarop. “Als je leest, moeten er verschillende processen tegelijk plaatsvinden. Je moet een letter, een symbool, waarnemen, en je moet die samenvoegen met andere symbolen, dit geheel koppelen aan een uitspraak en dat weer koppelen aan een voorwerp of een activiteit.”
Bij kinderen die zijn blootgesteld aan lood blijken deze processen minder goed te verlopen, wat tot een tien punten lager IQ kan leiden.
“Bij mij was het altijd een concentratie-ding,” vertelde een 22-jarige genaamd Tony in 2003 in het Amerikaanse nationale radioprogramma Living on Earth. “Ik had het lastig op school. Vanaf de eerste klas tot en met de laatste.” Tony was een van de driehonderd inwoners van Cincinnati die deelnamen aan het langst lopende onderzoek ter wereld naar mensen die al in de baarmoeder zijn blootgesteld aan lood.
Minder bekend dan het effect van lood op het leervermogen is de invloed die de stof heeft op het evenwichtsgevoel van zowel kinderen als volwassenen. Het onderzoek van Bhattacharaya richt zich hierop. Samen met collega’s ontdekte hij een manier om nadelige effecten van lood te ontdekken met een snelle, niet-invasieve test die vanaf het vijfde levensjaar kan worden gebruikt. Sommige problemen met evenwicht en beweging zijn mogelijk te behandelen als ze al vroeg worden ontdekt. Een andere onderzoeker, Kim Cecil, bracht de mogelijke oorzaak hiervan aan het licht, aldus Bhattacharya.
“Deze mensen bleken niet over de neuronen in hun hersens te beschikken die ze in staat stellen hun evenwicht te bewaren. Die waren verdwenen, door het lood,” aldus Bhattacharya. Lood kan de bloed-hersenbarrière passeren, legt hij uit. De stof kan overal terechtkomen.
Hoe beter de onderzoekers kijken, hoe meer ze zien hoe groot de invloed is van lood. Momenteel is Bhattacharya bezig met onderzoek naar botverzwakking bij vrouwen die het gevolg is van blootstelling aan lood. “Hun botten zijn op hun dertigste al minder sterk dan die van een 47-jarige die niet met lood in aanraking kwam,” zegt hij.
Uit onderzoek uit de afgelopen twintig jaar blijkt dat er geen veilig loodgehalte in het bloed van kinderen is vast te stellen.
De internationale druk om loodhoudende benzine uit de bannen
Aan het begin van deze eeuw kwamen 25 landen uit sub-Sahara-Afrika in de door de VN ondersteunde Dakar Declaration overeen om het gebruik van gelode benzine geleidelijk af te bouwen. Het samenwerkingsverband van de UNEP werd opgericht en begon aan zijn taak.
Luc Gnacadja, voormalig minister van milieu in Benin, had aan één bijeenkomst over de gezondheidseffecten van lood voldoende om in actie te komen. “De afweging tussen de kosten van nietsdoen ten opzichte van de voordelen van maatregelen nemen hielp behoorlijk bij het nemen van die beslissing, als je weet dat benzine ons 1,2 procent van ons BBP kostte aan verloren inkomstenpotentieel,” vertelt hij. Niet lang daarna verbood de minister loodhoudende benzine in Benin.
Maar er waren nog 117 landen ter wereld waar de brandstof nog steeds werd toegelaten. In eerste instantie werd er snel vooruitgang geboekt, vertelt Nederlander Rob de Jong, die aan het hoofd staat van de Mobility Unit van UNEP. “Binnen tien jaar was er in de meeste landen een verbod van kracht. Het kostte ons nog eens tien jaar om de overige tien over de streep te trekken,” zegt hij.
Lees ook: India zet grootscheeps in op schone energie, duurzame verlichting en schone auto’s.
Het UNEP-team stuitte ook op desinformatie. In sommige gevallen ging dat gewoon om het feit dat er weinig bekend was over het nieuwe, ongelode product. Maar soms kregen mensen te horen dat hun oude, vaak tweedehandse auto’s alleen goed konden rijden op loodhoudende benzine. “Er werden fabeltjes de wereld in geholpen,” aldus directeur Inger Anderson van UNEP, die zich niet uitliet over de herkomst ervan.
In 2010 bekende Innospec Ltd., een vooraanstaande producent van het loodhoudend additief voor benzine — die toen ook als de laatste producent werd gezien — schuld aan het omkopen van Indonesische ambtenaren en medewerkers van raffinaderijen, zodat zij het additief zouden aanschaffen. Het idee was dat als raffinaderijen er een flinke voorraad van hadden, zij ook belang zouden hebben bij stimulering van de consumentenvraag naar gelode benzine, aldus De Jong. Innospec kreeg een boete opgelegd van 12,7 miljoen dollar (ruim 10 miljoen euro). In 2015 werd een voormalige directeur van de door de Indonesische overheid beheerde raffinaderij Pertamina schuldig bevonden aan het aannemen van steekpenningen van een intermediair die namens Innospec Ltd. optrad.
Het was niet de enige keer dat de loodindustrie druk uitoefende. Don Ryan die in 2003 executive director was van de Alliance for Healthy Homes zei in de documentaire Living on Earth uit datzelfde jaar: “De loodindustrie probeerde het wetenschappelijke bewijs elke keer weer onderuit te halen, de schadelijke effecten van lood op de gezondheid werden gebagatelliseerd en eigenlijk kwam het erop neer dat de industrie stelde dat de wetenschappers het probleem opbliezen.”
Maar Akumu, De Jong en de overige deelnemers aan het samenwerkingsverband boekten toch vooruitgang.
Al snel werd een onderscheid zichtbaar. Er was een verschil tussen landen met eigen raffinaderijen en landen die geraffineerde benzine inkochten.
Zo raffineerde Kenia, een van de grootste landen in Afrika, de benzine zelf. “In plaats van dat we naar Kenia gingen om te zeggen dat ze investeringen moesten doen in hun raffinaderijen, stapten we naar de buurlanden Rwanda, Burundi, Oeganda en Tanzania om ze ervan te overtuigen dat ze beter het ongelode spul konden kopen, omdat dat gezonder is,” vertelt De Jong. Vervolgens wendden die landen zich tot Kenia met de mededeling dat ze in het vervolg ongelode benzine wilden, en dat ze anders hun benzine elders zouden inkopen.
Het team maakte ook gebruik van groepsdruk. Ze lieten kaarten zien waarop was ingetekend in welke landen er geen lood meer in de benzine zat. “Ministers zeiden dan: ‘Waarom zijn wij nog steeds rood op deze kaart? Iedereen om ons heen is blauw.'”
Daarnaast ontdekte Akumu dat het zinvol was om medewerkers van pompstations voor te lichten. “Zij werden onze ambassadeurs,” vertelt ze. De pompbedienden legden aan klanten uit dat de ongelode brandstof niet schadelijk was voor hun auto’s, maar wel beter voor hun gezondheid.
Het samenwerkingsverband sponsorde daarnaast lokale bloedtests in Hongarije, Servië, Ghana en Kenia. Die toonden aan hoe snel het loodgehalte in het bloed daalde wanneer dit niet meer in benzine werd verwerkt. Ook werd onderzoek naar de lucht in de omgeving gefinancierd. De resultaten werden vervolgens gebruikt om mensen te overtuigen.
De data lieten geen enkele twijfel. Het loodgehalte in het bloed van mensen daalde wanneer het uit benzine werd gehaald.
“In 1986 lag het gemiddelde loodgehalte in het bloed van kinderen in de VS vermoedelijk rond de 8 microgram per deciliter. Nu is dat 0,9,” aldus Brown, die zich inmiddels bijna veertig jaar bezighoudt met het loodprobleem.
In 2016 waren Algerije, Jemen en Irak de laatste overgebleven landen.
De Algerijnse raffinaderij was afgelopen maand door zijn loodvoorraad heen. De UNEP schat dat hierdoor 1,2 miljoen vroegtijdige sterfgevallen zijn voorkomen en dat er jaarlijks ruim 2 biljoen euro aan gezondheidszorgkosten en verloren arbeidspotentieel wordt bespaard.
Voor Akumu staan er nieuwe uitdagingen te wachten. De volgens stap is om diesel te ontdoen van zwavel, waardoor een groot, wereldwijd risico op longkanker door dieseldeeltjes wordt voorkomen.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com
