Elk jaar op 15 mei, een dag nadat in Israël de Onafhankelijkheidsdag is gevierd, herdenken Palestijnen de Nakba of Al-Nakba (Arabisch voor ‘de Catastrofe’ of ‘de Ramp’). De ramp waarnaar wordt verwezen, is de ontheemding van honderdduizenden Palestijnse Arabieren tussen 1947 en 1949, de periode waarin de staat Israël vorm krijgt.
‘Maar de tragiek van de Nakba zit hem ook in de vraag die daarna ontstaat,’ vertelt Peter Malcontent, historicus aan de Universiteit Utrecht en specialist op het gebied van het Israëlisch-Palestijns conflict. ‘Mogen die mensen niet terugkeren naar hun vaderland?’
Het Israëlisch-Palestijns conflict
De Nakba vond plaats binnen de context van het al ruim een eeuw durende Israëlisch-Palestijns conflict. Al tijdens de Eerste Wereldoorlog worden de zaadjes geplant van ontwikkelingen die zullen uitmonden in de Nakba. In 1917 doen de Britten met de Balfour-verklaring een belofte aan Europese Joden: wij gaan een thuisland voor jullie stichten in Palestina (een regio die op dat moment nog onderdeel was van het Ottomaanse Rijk).
Het plan komt niet zomaar uit de lucht vallen; het idee van een Joodse staat is de kerngedachte van het zionisme, een nationale beweging en ideologie die sinds het einde van de negentiende eeuw aan populariteit wint onder Europese Joden.
Al snel blijkt de belofte problematisch. De inheemse bewoners van het gebied, voornamelijk Palestijnse Arabieren, zijn op geen enkele manier bij de beslissing in acht genomen. Sterker nog, de Britten hadden twee jaar eerder al een andere, tegenstrijdige afspraak gemaakt met sjarif Hoessein bin Ali, de emir van Mekka. In ruil voor militaire steun werd hem een Arabisch koninkrijk beloofd dat Irak, Syrië en Palestina zou omvatten.
Dit vooruitzicht overtuigt veel Arabieren ervan om tijdens de Eerste Wereldoorlog in opstand te komen tegen de Ottomanen. Met succes, maar na de overwinning op het Ottomaanse Rijk blijkt dat Groot-Brittannië niet van plan is zich aan de afspraak te houden.
Onvrede aan beide kanten
Palestina wordt na de oorlog een mandaatgebied van de Britten, die de regio runnen als een soort kolonie. Ze ondersteunen de emigratie van tienduizenden zionistische Joden naar het gebied.
Spanningen in de regio groeien. Onder zowel zionistische Joden als Palestijnse Arabieren heerst onvrede. De Britten houden zich in principe aan hun afspraak tegenover die eerste groep, maar weigeren mee te werken aan de stichting van een onafhankelijke Joodse staat, zoals de zionisten voor ogen hebben.
De Palestijnse Arabieren zien niet alleen hun droom van een groot Arabisch Rijk in rook opgaan; ze worden bovendien geconfronteerd met een plotselinge instroom van migranten, die onder het Britse bestuur ook nog een voorkeursbehandeling genieten.
‘De Palestijnse Arabieren moeten in feite toekijken hoe hun leefgebied gekoloniseerd wordt,’ zegt Malcontent. ‘Dit leidt onder meer tot een grote opstand in de jaren dertig, de Arabisch-Palestijnse Opstand, die maar met heel veel pijn en moeite door de Britten kan worden onderdrukt.’
Palestina wordt verdeeld
‘Het conflict wordt nog ingewikkelder in de periode na de Tweede Wereldoorlog, wanneer veel Joden die de concentratiekampen hebben overleefd naar Palestina trekken,’ vervolgt Malcontent.
De Britten besluiten hun verantwoordelijkheid over het gebied over te dragen aan de Verenigde Naties, waarna een comité wordt aangesteld om een oplossing te bedenken op het voortslepende conflict. Eind 1947 ligt er een plan: Palestina zal worden opgedeeld in een aparte Palestijnse staat en een onafhankelijke Joodse staat.
Hoewel er op dat moment ongeveer twee keer zo veel Palestijnse Arabieren in het gebied wonen als zionistische Joden, krijgt die laatste groep volgens het plan iets meer dan de helft van het grondgebied in handen.
‘Hoewel ze op meer hadden gehoopt, is die verdeling voor de Joodse zionisten acceptabel,’ zegt Malcontent, ‘maar de Palestijnen zetten de hakken in het zand. Zij zijn boos dat voor de zoveelste keer over hun hoofden om een besluit is genomen over hun vaderland.’
De Nakba: 750.000 vluchtelingen
Het conflict verhevigt en er ontstaan gewelddadige confrontaties tussen Joods-zionistische milities en Palestijns-Arabische milities. ‘De zionisten beginnen hun territorium steeds verder uit te breiden, bijvoorbeeld door dorpen af te branden in de hoop dat bewoners van omliggende dorpen op de vlucht slaan.’
Op 14 mei 1948 wordt de onafhankelijke staat Israël uitgeroepen, waarna vrijwel direct de Eerste Arabisch-Israëlische Oorlog uitbreekt. Het Israëlische leger wint. ‘Wanneer de rook is opgetrokken, heeft Israël het territorium flink uitgebreid en hebben 750.000 Palestijnse Arabieren hun thuisland moeten ontvluchten.’
Het is deze massale ontheemding die onder het Palestijnse volk bekend komt te staan als de Nakba, de Ramp. Niet alleen omdat zo veel mensen hun thuisland hebben moeten ontvluchten, maar ook omdat vervolgens blijkt dat zij niet terug kunnen.
‘Hoewel de VN nog een vergadering houdt over het lot van de Palestijnse vluchtelingen, weigert Israël hieraan mee te werken,’ legt Malcontent uit. ‘Het gevolg is dat die mensen niet meer terug mogen naar hun vaderland.’
Vindt er een tweede Nakba plaats?
Het Israëlisch-Palestijns conflict duurt nog altijd voort en is sinds de aanslag van Hamas op 7 oktober 2023 opnieuw dramatisch geëscaleerd. Israël pleegt genocide op het Palestijnse volk, blijkt uit onderzoeken van onder meer Amnesty International, Human Rights Watch en de Verenigde Naties. De VN schat dat al ruim 90 procent van de woningen in Gaza beschadigd is en dat de overgrote meerderheid van de inwoners van het gebied is ontheemd. Kunnen we spreken van een tweede Nakba?
‘De term Nakba refereert specifiek aan de gebeurtenissen tussen 1947 en 1949,’ antwoordt Malcontent. Toch vreest hij dat de geschiedenis zich aan het herhalen is. ‘Op basis van de ontwikkelingen van het afgelopen jaar, zou je kunnen zeggen dat er momenteel een tweede Nakba in de maak is.’
Niet alleen in Gaza is de situatie ernstig. Ook wijst hij op de vluchtelingendorpen op de Westelijke Jordaanoever die in de afgelopen maanden door bulldozers van het Israëlische leger zijn vernietigd. ‘Daardoor zijn al zeker 40.000 mensen ontheemd geraakt. Zij kunnen nergens meer heen.’
Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!
