Wie goed kijkt naar de landsgrenzen van Oost-Europa, ziet iets opvallends. Tussen Polen en Litouwen ligt Kaliningrad: een Russische regio zonder directe verbinding met Rusland zelf. Hoe kwam dit afgesneden stuk land in Russische handen?
Oblast Kaliningrad
Kaliningrad is een Russische oblast: een bestuurlijke regio die je kunt vergelijken met een provincie. Hoewel het gebied geen enkele grens met Rusland deelt, valt deze exclave wel volledig onder Russisch bestuur. Het beslaat zo’n 15.000 vierkante kilometer en telt ongeveer 950.000 inwoners, van wie de helft in de gelijknamige hoofdstad woont.
Leestip: Het bijzondere verhaal van Niemandsland, een piepkleine Belgische exclave in Noord-Brabant
Wie door deze stad loopt, ziet meteen de grijze flatgebouwen die aan het Sovjetverleden van de regio herinneren. Maar tussen die hoogbouw staan ook nog altijd bakstenen kerken en statige herenhuizen die een ander verleden verraden: Kaliningrad was ooit Duits.
Eeuwenlang droeg de stad de naam Königsberg, en dat verleden is nog altijd niet helemaal uitgewist. Maar hoe kwam dit stukje land uiteindelijk in Russische handen terecht? En wat is er gebeurd met de Duitse bevolking die hier ooit woonde?
Het ontstaan van de exclave
De geschiedenis van Kaliningrad gaat terug tot de dertiende eeuw, toen de kruisridderorde Duitse Orde hier een vesting bouwde. De nederzetting groeide uit tot Königsberg en werd vanaf de achttiende eeuw onderdeel van het koninkrijk Pruisen. Dat koninkrijk besloeg op zijn hoogtepunt onder meer (delen van) het huidige Polen, Duitsland en Tsjechië.
Königsberg ontwikkelde zich tot een belangrijk centrum van cultuur en politiek. Zo werd de beroemde filosoof Immanuel Kant hier geboren en bracht er zijn hele leven door. Toen in 1871 Pruisen opging in het Duitse Keizerrijk, werd Königsberg de hoofdstad van de provincie Oost-Pruisen.
Maar na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) begonnen de grenzen te schuiven. Duitsland verloor een groot deel van zijn grondgebied, waardoor Polen in 1918 een onafhankelijk land werd.
Leestip: De Noordzee als strategisch speelveld: mogen Russische schepen hier varen?
Toen Polen voorstelde om ook Oost-Pruisen bij het land te voegen, stuitte dat op fel verzet. De inwoners van de provincie wilden Duits blijven. Daardoor raakte Königsberg afgesneden van de rest van Duitsland, met Polen ertussenin. Het gebied veranderde zo in een geïsoleerde Duitse enclave in het oosten van Europa.
Van Königsberg naar Kaliningrad
Maar hoe kwam dit Duitse gebied uiteindelijk in Russische handen? Dat gebeurde kort daarna, toen in 1939 de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Oost-Pruisen bleef aanvankelijk buiten schot, maar tegen het einde van de oorlog rukten de Sovjettroepen op richting het gebied.
In 1945 trokken anderhalf miljoen Sovjetsoldaten de regio binnen. Wat volgde was een periode van hevige gevechten en zware bombardementen. Een groot deel van de Duitse bevolking wist te ontsnappen, maar tienduizenden kwamen om of werden gedeporteerd.
Na de oorlog werd het gebied officieel toegewezen aan de Sovjet-Unie. Königsberg verdween van de kaart, en de stad kreeg een nieuwe naam: Kaliningrad, vernoemd naar de Sovjetpoliticus Mikhail Kalinin. De overgebleven Duitse inwoners werden verdreven en vervangen door Sovjetburgers uit andere delen van de Unie.
Militaire basis
Tegenwoordig is Kaliningrad grotendeels omgevormd tot een Russisch militair fort, en daardoor duikt het gebied nog regelmatig op in het nieuws. Er zijn zware luchtafweersystemen gestationeerd, evenals ballistische Iskander-raketten die met hoge snelheid en gevaarlijke precisie kunnen worden afgevuurd.
Leestip: Hoe is het conflict tussen Rusland en Oekraïne ontstaan?
Ook is het de thuisbasis van de Russische Baltische Vloot. Vooral sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne is de regio daardoor extra beladen geworden. In 2024 blokkeerde Litouwen zelfs enkele bruggen naar het gebied, in een poging mogelijke Russische troepenbewegingen te dwarsbomen.
In 2023 maakte Polen bekend Kaliningrad voortaan weer bij de historische naam Królewiec te noemen. De reden: de Sovjet-politicus naar wie het gebied is vernoemd, was een van de zes functionarissen die het bevel gaven meer dan 20.000 Poolse gevangenen te executeren – een tragedie die bekendstaat als het bloedbad van Katyn.
Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!
