In het kader van 76 jaar bevrijding staat National Geographic van 1 mei t/m 9 mei in het teken van WOII Week. Bekijk hier de speciale programmering.
Amsterdam - Op 4 augustus 1944 werd Anne Frank, samen met de zeven anderen met wie zij ruim twee jaar lang ondergedoken zat boven het magazijn van haar vader, ontdekt door Duitse en Nederlandse politiebeambten. De zoektocht naar wie of wat hen verraadde gaat meer dan 75 jaar later nog steeds door.
Tegenwoordig zetten historici, datawetenschappers en zelfs een forensisch coldcaseteam nieuwe technieken in om te achterhalen wie de verrader was – en sommigen beweren dat de onderduikers bij toeval werden ontdekt.
Het dagboek van Anne Frank, dat ze van haar dertiende tot en met haar vijftiende bijhield, is de meest gelezen tekst uit en over de Holocaust. In Nederland is haar verhaal, over gewone mensen die hun leven riskeerden voor mensen die in nood verkeerden, het belangrijkste narratief over de Nederlandse betrokkenheid tijdens de Duitse bezetting.
Maar het verhaal van Anne Frank gaat niet in op het feit dat Nederlanders vaak medeschuldig waren aan de misdaden van nazi-Duitsland. Tijdens de oorlog werd tot wel tachtig procent van de Nederlandse joden vermoord. Alleen in Polen lag dit percentage hoger.
“Nederland dichtte zichzelf graag een heroïsche rol toe,” aldus Emile Schrijver, algemeen directeur van het Joods Historisch Museum en het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam. “Het duurde een hele generatie voordat men onder ogen zag dat Nederlanders vooral daders en toeschouwers waren geweest.”
In de loop van de tijd werden meer dan dertig personen verdacht van het verraden van Anne Frank en haar mede-onderduikers.
Een van die personen was een achterdochtige magazijnmedewerker, die onder de plek waar de onderduikers zaten werkte. Er werd tot twee keer toe onderzoek gedaan naar zijn mogelijke betrokkenheid, in 1947 en in 1963, maar Willem Gerardus van Maaren heeft altijd ontkend dat hij de informant was. Hij werd wegens gebrek aan bewijs nooit in staat van beschuldiging gesteld. Een andere verdachte, Lena Hartog-van Bladeren, werkte als schoonmaakster in het magazijn. Zij zou hebben vermoed dat er mensen zaten ondergedoken in het magazijn en zou daarover een gevaarlijk gerucht hebben verspreid. Uit latere ondervragingen van Lena blijkt echter niet dat zij vóór de inval op de hoogte was van de onderduikers in het Achterhuis.
De lijst met verdachten is nog langer, maar een definitief bewijs voor de vraag of deze personen al dan niet betrokken waren bij het verraad ontbreekt. Gertjan Broek, onderzoeker bij de Anne Frank Stichting, denkt dat de zoektocht naar een verrader mogelijk belemmerend werkt om te ontdekken wat er echt is gebeurd. “Als je vraagt wie Anne Frank verraadde, dan ga je al uit van een tunnelvisie. Je sluit andere mogelijkheden uit,” stelt hij.
Volgens Broek werd de familie Frank mogelijk helemaal niet verraden, maar bij toeval ontdekt. De kans bestaat dat de aanwezigheid van de onderduikers aan het licht kwam bij een onderzoek naar nep-voedselbonnen, stelt hij naar aanleiding van een twee jaar durend onderzoek.
De weinige feiten die vaststaan over de betreffende dag lijken die stelling te onderschrijven. Ten eerste hadden de Duitse en Nederlandse gezagsdragers bij hun aankomst bij het magazijn geen transportmiddel bij zich voor de onderduikers. Ze moesten dat in de gauwigheid nog regelen. Ten tweede was een van de drie bij de inval aanwezige politiefunctionarissen lid van een eenheid die onderzoek deed naar economische misdrijven. En tot slot werden twee mannen die de familie Frank en de overige onderduikers voorzagen van illegale voedselbonnen gearresteerd, maar werd de zaak van een van hen om onbekende redenen geseponeerd. Mogelijk sloot een van hen een deal. Dit is des te waarschijnlijker omdat een van de agenten die betrokken was bij de voedselbonnenzaak ook aanwezig was bij de inval in het Achterhuis.
Hoewel het dus mogelijk is dat de acht onderduikers bij toeval werden ontdekt, kan Broek dit ook niet met zekerheid bewijzen. “Uiteindelijk is dit natuurlijk geen definitief bewijs, helaas. Maar hoe meer vlaggetjes je op de kaart zet, hoe meer je de mogelijkheden van wat er mogelijk kan zijn gebeurd inperkt, en dat is het belangrijkste.”
Een andere groep van ruim twintig forensische onderzoekers, criminologen en datawetenschappers hoopt alle mogelijkheden uiteindelijk te kunnen herleiden tot een enkele schuldige. Het team, dat onder leiding staat van de gepensioneerde FBI-agent Vincent Pankoke, behandelt het onderzoek op dezelfde manier als tegenwoordig cold cases worden onderzocht. Jarenlang hebben de teamleden over de hele wereld informatie uit archieven nageplozen en bronnen geïnterviewd. Daarnaast pasten ze 21e-eeuwse technieken toe om mogelijke aanwijzingen nader te onderzoeken. Het team heeft een 3D-scan gemaakt van het Achterhuis om te achterhalen of en in welke mate het geluid te horen was in andere panden in de buurt.
Ook maakt het team gebruik van kunstmatige intelligentie om mogelijk nog onbekende verbanden tussen personen, locaties en gebeurtenissen rond de zaak te achterhalen. Het bedrijf Xomnia, dat zich bezighoudt met datawetenschap, maakte een speciaal programma dat, gedeeltelijk, teksten uit archieven analyseert om gedetailleerde, gelaagde netwerkoverzichten op te stellen.
“Wat je bijvoorbeeld kunt doen, is bekijken hoe vaak bepaalde woorden of namen samen worden gebruikt. Als bepaalde namen vaak tegelijk voorkomen, creëer je een soort netwerk dat je kunt analyseren,” vertelt Robbert van Hintum, een van de datawetenschappers bij Xomnia. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om adressen af te zetten tegen familieverbanden en politierapporten, om te zien wie er mogelijk betrokken was, of op de hoogte was van bepaalde gebeurtenissen rond de familie Frank.
“Door al die dimensies samen te voegen, komen patronen naar voren die eerder niet zichtbaar waren,” legt Van Hintum uit.
Het Cold Case Diary-team maakt hun bevindingen bekend in een boek dat naar verwachting in 2021 wordt gepubliceerd.
Van de acht joodse onderduikers zou alleen Annes vader Otto de oorlog overleven. Hoewel het waarschijnlijk te laat is om een mogelijke verdachte te berechten, is dit onderzoek voor velen van belang gezien het toenemende antisemitisme. “Als we beter begrijpen wat er toen gebeurde, komen we meer te weten over de manier waarop mensen met elkaar omgaan. Dat is van belang voor de toekomst,” aldus Schrijver.
In Final Days of Anne Frank word je geconfronteerd met de harde realiteit van een verhaal dat iedereen al kent, dit keer verteld vanuit een angstaanjagend perspectief: dat van de nazi’s. Op 4 mei om 20:00 te zien op National Geographic.
Dit artikel werd oorspronkelijk op 2 augustus 2019 in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
