In de Zuid-Afrikaanse provincie Limpopo stond ooit een baobab die zo groot werd dat omwonenden overgingen tot een logische volgende stap: ze begonnen een bar in de uitgeholde stam van de duizend jaar oude, levende boom die een omtrek had van bijna vijftig meter en waar twee met elkaar verbonden holtes in zaten.

Zo'n twintig jaar lang was de Sunland Baobab een trekpleister voor toeristen die wel eens een biertje wilden drinken in een boom. Maar in augustus 2016 brak een van de enorme stammen af die de binnenmuur vormde. Acht maanden later viel een ander groot deel van de boom om. Inmiddels zijn er vijf enorme stammen van de Sunland afgebroken, waardoor nog maar de helft van de boom overeind staat.

Hoewel het nu misschien lijkt alsof de ondergang van de Sunlandboom werd veroorzaakt door de barbezoekers, blijkt die onderdeel uit te maken van een alarmerende trend: een schrikbarend hoog percentage van de oudste en grootste baobabs in Afrika zijn in de afgelopen twaalf jaar gestorven, zo blijkt uit een onderzoek dat onlangs werd gepubliceerd in het tijdschrift Nature Plants.

Dat betekent dat het lot van de Sunlandboom mogelijk een voorbode is van een toekomst zonder deze prachtige, grillige bomen. Het is onduidelijk wat de oorzaak is van de dood van de bomen, maar wetenschappers vermoeden dat klimaatverandering de boosdoener is. (Overigens beleeft de oudste boom van Europa nu juist een groeispurt.)

“Het is heel vreemd om te zien dat monumentale baobabs, die tussen de duizend en tweeduizend jaar oud zijn en die helemaal gezond lijken te zijn, enkele jaren later dood op de grond liggen,” aldus een van de onderzoekers, Adrian Patrutvan de Roemeense Universitatea Babeș-Bolyai.

“Statistisch gezien is het bijna onmogelijk dat zo veel grote, oude baobabs in zo'n korte tijd na elkaar sterven door natuurlijke oorzaken.”

Vallende bossen

De sprookjesachtig uitziende baobabs worden gekenmerkt door hun dikke stam en hun geringe aantal takken. Daardoor ziet het er soms uit alsof de bomen op hun kop zijn geplant. Door de manier waarop ze groeien, met stammen die er rondom bij komen, staan baobabs bekend om het feit dat ze van binnen hol zijn, waardoor mensen zich erin kunnen vermaken (of erin gevangen kunnen worden gehouden).

De negen soorten bomen van het geslacht Adansoniadie gezamenlijk ‘baobabs’ worden genoemd, zijn de oudste zaadbomen ter wereld. Ze hebben in allerlei talen een eigen naam en komen regelmatig voor in plaatselijke mythen en legenden. Ze spelen een belangrijke rol in droge, bladverliezende bossen, woestijnen en savannes in Afrika, op het Arabisch schiereiland en in Australië.

Patrut begon onderzoek te doen naar baobabs in de eerste jaren na de millenniumwissel, en heeft de afgelopen vijftien jaar meer dan zestig van de grootste en oudste exemplaren in kaart gebracht. Hij gebruikt koolstofdatering om de leeftijd van de bomen vast te stellen. Anders dan bij sequoia's of eiken, kan de leeftijd van baobabs niet worden bepaald door simpelweg de jaarringen te tellen. De ringen vervagen of verdwijnen als de boom groeit, en door de immense holtes in de bomen zijn de overgebleven sporen lastig te tellen.

Patrut richtte zich vooral op de Afrikaanse baobab, de Adansonia digitata, die voornamelijk voorkomt op het Afrikaanse continent en de omringende eilanden.

De meeste van de grootste en oudste Afrikaanse baobabs zijn te vinden in zuidelijk Afrika, vertelt hij. Maar sinds 2005 zijn acht van de dertien oudste en vijf van de zes grootste bomen ofwel voor een heel groot deel afgebroken, ofwel helemaal omgevallen. Dat gebeurde ook bij enkele bekende bomen, die beroemd werden om hun omvang of natuurlijke vorm, zoals de Sunland Baobab, de heilige Panke Baobab, een enorme boom in Namibië met de naam Grootboom en de Chapman Baobab in Botswana.

Hoewel het om een klein aantal bomen gaat, is de trend alarmerend. “We kregen het gevoel dat wij de baobabs aan het overleven zijn, in plaats dat zij vele generaties mensen overleven,” aldus Patrut.

National Geographic explorer Henry Ndangalasi, een botanicus aan de University of Dar Es Salaam in Tanzania, is het met hem eens dat de ontdekking een eyeopener is: “We gaan er te gemakkelijk van uit dat deze enorme bomen het wel redden,” zegt hij.

Onrustbarende trend

Patrut en zijn collega's geloven niet dat een ziekte de oorzaak is voor de sterfte onder de bomen. Ze denken dat de golf van sterfgevallen te wijten is aan een warmer en droger wordend klimaat. Naast de bomen in de buitencategorie gaan ook andere volgroeide baobabs sneller dan normaal dood, vooral in gebieden waar het Afrikaanse klimaat het snelst opwarmt.

Hoewel er nog nader onderzoek moet worden gedaan om definitief een verband te kunnen leggen tussen klimaatverandering en het sterven van de baobabs, luidde de conclusie van een andere studie die werd gepubliceerd in Biological Conservational dat het veranderende klimaat schadelijk is voor twee van de drie bedreigde baobabsoorten in Madagaskar.

Door stijgende temperaturen en een grotere variatie in neerslag tijdens het seizoen, wordt het gebied beperkt waarin deze bomen kunnen groeien. En de regering van Madagaskar heeft nog geen beschermde gebieden aangewezen die mogelijk geschikt zouden kunnen zijn in de toekomst.

Op een soortgelijke manier lijken tropische bomen in de nevelwouden van Costa Rica ten onder te gaan aan een stijging van de temperatuur, vertelt National Geographic-onderzoeker Tarin Toledo Aceves, bosecoloog bij het Mexicaanse onderzoeksinstituut INECOL.

“De resultaten van het onderzoek naar de baobabs komen helaas niet als een verrassing,” zegt zij. “Er doen zich plotseling veel sterfgevallen voor onder de oudste baobabs in het zuiden van Afrika, maar we weten niet waarom.”

Toledo Aceves wijst wel op het geringe aantal bomen in de studie, en stelt dat het mogelijk is, hoewel niet waarschijnlijk, dat de resultaten simpelweg voortkomen uit een natuurlijk patroon van sterfgevallen bij oude exemplaren.

“Deze bomen kunnen meer dan tweeduizend jaar oud worden. De onderzoekers bekijken juist de oudere exemplaren, maar het is toch opmerkelijk dat meer dan 70 procent daarvan in zo'n korte periode stierf,” zegt zij.

Met andere woorden: er sterven te veel bomen in een te hoog tempo om uit te gaan van een natuurlijke oorzaak.

“Tussen 2005 en 2017 zit twaalf jaar. Gezien de lange levensduur van deze bomen, is het niet waarschijnlijk dat er sprake is van een natuurlijk patroon.”