De afgelopen weken hebben kinderziekenhuizen in de Verenigde Staten alarm geslagen. Hun bedden liggen vol met jonge patiëntjes die moeite hebben met ademhalen en dringend zuurstof nodig hebben. Dit jaar is de boosdoener niet het coronavirus, maar het respiratoir syncytieel virus, beter bekend als RSV.

RSV is geen nieuwe ziekteverwekker. Wereldwijd raken jaarlijks ongeveer 64 miljoen mensen besmet met het virus. Het virus vormt een bijzonder groot risico voor volwassenen ouder dan 65 jaar en kinderen. Zij moeten vaker in het ziekenhuis worden opgenomen. Wereldwijd leidt RSV tot ongeveer 160.000 doden per jaar, waaronder meer dan 100.000 kinderen jonger dan vijf jaar.. Er is nog steeds geen vaccin tegen de ziekte of een algemene behandeling beschikbaar.

Maar er zijn oplossingen op komst. Deskundigen zeggen dat een behandeling met monoklonale antilichamen tegen RSV aan het eind van het jaar kan worden goedgekeurd. En een vaccin kan mogelijk op tijd voor het RSV-seizoen van 2023 worden uitgerold. Pfizer zei op 1 november dat zijn vaccin voor 81 procent effectief is in de eerste 90 levensdagen van een zuigeling en voor 69 procent effectief is in de eerste zes levensmaanden. Het bedrijf wil eind 2022 een goedkeuringsaanvraag voor zijn kandidaatvaccin tegen RSV indienen.

‘Dit zou wereldwijd een enorme verandering teweeg kunnen brengen’, zegt Keith Klugman. Hij is de directeur van het pneumonieprogramma (longontsteking) bij de Bill & Melinda Gates Foundation die het kandidaatvaccin van Pfizer financiert.

Dit moet je weten over RSV, waarom het aantal gevallen momenteel zo hoog is in de VS en waarom deze nieuwe ontwikkelingen volgens deskundigen zo veelbelovend zijn.

Wat is RSV?

De Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention omschrijft RSV als een luchtwegvirus dat zich voornamelijk verspreidt door hoesten, niezen en andere vormen van nauw contact. Het is ook seizoensgebonden. In de VS is RSV het ergst in de wintermaanden. Iedereen kan RSV oplopen of verspreiden. Mensen met een gezond immuunsysteem hebben meestal slechts last van lichte verkoudheidsverschijnselen.

Oudere volwassenen met een verzwakt immuunsysteem kunnen het virus moeilijker afweren. Dat geldt ook voor jonge kinderen. Hun immuunsysteem is nog in ontwikkeling en nog niet eerder aan de ziekteverwekker blootgesteld. Zij hebben meer kans op een ernstige RSV-infectie. Symptomen zijn uitdroging en ademhalingsmoeilijkheden.

‘Voordat corona zijn intrede deed, was RSV overduidelijk de belangrijkste oorzaak van ernstige ademhalingsziekte bij zuigelingen en jonge kinderen.’ Dat zegt Kathleen Neuzil, directeur van het Center for Vaccine Development and Global Health van de University of Maryland School of Medicine. Jonge kinderen zijn ook bijzonder kwetsbaar omdat hun luchtwegen smal zijn. Bij kinderen jonger dan één jaar is RSV de belangrijkste oorzaak van bronchiolitis. Dan zijn de kleinste luchtwegen in de longen (bronchiolen) ontstoken.

Waarom neemt het aantal gevallen toe?

Het is niet ongewoon dat er in de VS zoveel gevallen zijn in een RSV-seizoen. Het is wel een beetje ongewoon dat RSV zo vroeg in het jaar opduikt. Neuzil vermoedt dat corona de schuldige is. ‘Corona heeft de seizoensgebondenheid van onze luchtwegvirussen flink verstoord’, zegt ze. Nu veel mensen niet langer regelmatig maskers dragen, veronderstellen deskundigen dat de virussen buiten het seizoen zijn gaan circuleren. Om de eenvoudige reden dat mensen kwetsbaarder zijn voor een infectie nadat ze twee jaar niet ziek zijn geweest.

Volgens Neuzil is het onduidelijk of deze verandering blijvend is of dat RSV uiteindelijk terugkeert naar zijn seizoenspatroon. Dat begint al half september, maar kent een piek van eind december tot half februari. Het valt ook nog te bezien of de huidige piek de echte piek van het RSV-seizoen van dit jaar is of dat het ergste nog moet komen.

Waarom is er nog geen vaccin tegen RSV?

Onderzoekers proberen al decennialang sterfte door RSV te voorkomen. Een poging in de jaren 1960 om een vaccin te ontwikkelen liep uit op een kolossale mislukking. Kinderen werden er niet door beschermd, maar werden er juist ziek van.

Bill Gruber, senior vice-president Vaccine Clinical Research and Development bij Pfizer, zegt dat toen duidelijk werd dat een andere aanpak nodig was. Het eiwit dat het virus in staat stelt zich te versmelten met het membraan van een menselijke longcel moest worden aangevallen.

Volgens Gruber kwam de fundamentele doorbraak pas in 2013. Wetenschappers ontdekten toen dat ze het viruseiwit in het vaccin moesten stabiliseren, zodat het zijn prefusievorm zou behouden. Dat is het idee achter de meeste behandelingen die momenteel worden ontwikkeld.

Welke nieuwe behandelingen tegen RSV zijn in ontwikkeling?

De RSV-behandeling die het verst gevorderd is, is Nirsevimab. Dat is een monoklonaal antilichaam dat door AstraZeneca is ontwikkeld. Nirsevimab wordt bij de geboorte of kort daarna via een injectie toegediend aan baby’s. Het levert direct RSV-antilichamen af in de bloedbaan, waardoor het immuunsysteem het virus kan neutraliseren en kan voorkomen dat het zich vermeerdert.

In maart bleek uit een klinische fase III-studie dat het vaccin zuigelingen 75 procent bescherming biedt tegen infecties van de lagere luchtwegen, die zo ernstig zijn dat medische behandeling nodig is. Begin oktober bestudeerde de Strategic Advisory Group of Experts on Immunization (SAGE) van de Wereldgezondheidsorganisatie de gegevens van het klinische onderzoek en meldde dat de wettelijke goedkeuring ‘op handen is’.

Neuzil, lid van SAGE en de technische adviesgroep voor RSV-vaccins, zegt dat het mogelijk is dat de Amerikaanse Food and Drug Administration de behandeling eind 2022 goedkeurt.

Hoe zit het met RSV-vaccins?

Er zijn volgens Neuzil meerdere RSV-kandidaatvaccins in ontwikkeling. Maar de eerste die waarschijnlijk de eindstreep zal halen is het vaccin van Pfizer voor zwangere vrouwen. Het idee achter dit vaccin is om baby’s te beschermen nog voor ze geboren zijn. Dat gebeurt door de moeder te vaccineren, die vervolgens antilichamen aanmaakt die via het bloed aan de foetus worden doorgegeven.

In april bleek uit een klinische fase IIb-studie dat het vaccin van Pfizer een hoog niveau van antilichamen produceerde, waardoor het door de FDA tot doorbraaktherapie werd bestempeld. Dat betekent dat het agentschap de ontwikkeling en beoordeling van het vaccin wil versnellen. Op 1 november zei Pfizer dat de positieve resultaten van de fase III-studie betekenen dat het bedrijf het onderzoek nu kan afronden en goedkeuring kan aanvragen. Volgens Klugman van de Gates Foundation zal de FDA in 2023 goedkeuring geven.

‘Dit is iets waar ik mijn hele professionele leven naar heb uitgekeken’, zegt Gruber. ‘We maken de juiste soort antilichamen, dus ik denk dat we in een heel goed in onze opzet kunnen slagen.’

Ondertussen wezen de eerste resultaten van Pfizers fase III-studie bij oudere volwassenen een werkzaamheid van 85% uit. En een groot aantal andere RSV-kandidaatvaccins loopt niet ver achter. Sommige van deze kandidaten bevatten adjuvantia. Dat zijn hulpstoffen die de immuunrespons versterken en die volgens Neuzil beter niet tijdens de zwangerschap kunnen worden gebruikt.

Dat is geweldig, maar hoe kun je nu mensen beschermen?

Neuzil: ‘Wat we nu zien met de nieuwe RSV-vaccins en de antilichamen is heel interessant, maar het zal baby’s deze winter niet helpen.’ Ze raadt mensen aan voorzorgsmaatregelen te blijven nemen, zoals het dragen van maskers. En dan met name als ze in de buurt zijn van pasgeborenen of oudere mensen die extra kwetsbaar zijn voor ernstig RSV.

‘We komen in de buurt, maar dit jaar zijn we er nog niet’, zegt ze. ‘Het is dus echt heel belangrijk om heel voorzichtig te zijn.’

Noot van de redactie: Dit verhaal is oorspronkelijk gepubliceerd op 27 oktober 2022. Het is bijgewerkt met de resultaten van de klinische fase III-studie naar het maternale kandidaatvaccin van Pfizer.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com