In de VS is zalm de populairste vis op tafel. Tezamen verorberen de Amerikanen elk jaar bijna 450.000 ton van de vis, en de keuzemogelijkheden zijn eindeloos: gekweekte Atlantische zalm, in het wild gevangen rode zalm, chinookzalm, roze zalm, gerookte zalm.... Sommige van deze vissen zijn op milieuvriendelijke wijze gekweekt, andere worden verkocht onder het label ‘geheel natuurlijk’. Welke keuze is de beste? En kun je erop vertrouwen dat de door jou gekochte zalm ook écht de zalm is die je wilt, dat de vis duurzaam is gekweekt of gevangen en dat het product veilig is om te eten?
Het antwoord op al deze vragen probeert men nu te vinden met behulp van een groeiend aantal wetenschappelijke onderzoeken, milieucampagnes, documentaires en ook meerdere rechtszaken tegen de Noorse seafoodfirma Mowi USA LLC.
Mowi voldoet aan ongeveer twintig procent van de wereldwijde vraag naar gekweekte zalm, maar het bedrijf wordt beschuldigd van het misleiden van de klant door zijn gerookte Atlantische zalm van het merk ‘Ducktrap River’ als ‘geheel natuurlijk’, ‘duurzaam’ en ‘uit Maine’ aan te prijzen. Uit rechtbankverslagen blijkt dat het bedrijf zijn zalm betrekt van viskwekerijen buiten de VS, waar de dieren in overbevolkte drijvende kooien worden gekweekt en ter voorkoming van ziekten en besmettingen met zeeluis vaak met medicijnen en chemicaliën worden behandeld, waaronder formaldehyde en bleekwater.
Een federale rechter van het Southern District van de staat New York heeft voorlopig goedkeuring verleend aan een voorgestelde schikking van 1,3 miljoen dollar, waarbij het miljardenbedrijf verplicht is om misleidende aanprijzingen op de verpakkingen te verwijderen. (Intussen loopt er een onderzoek van Europese en Amerikaanse beambten naar Mowi en een handvol andere Noorse zalmverwerkers, die worden verdacht van het illegaal uitwisselen van bedrijfsinformatie om de prijs voor gekweekte zalm kunstmatig hoog te houden.)
Volgens Coller FAIRR Initiative, een investeringsnetwerk dat zich richt op milieutechnische, sociale en bestuurlijke valkuilen en kansen in de intensieve dierhouderij, wilde de voorlichtster van Mowi, Ola Helge Hjetland, geen commentaar geven op de lopende rechtszaken, behalve dat het bedrijf geldt als “’s werelds meest duurzame producent van dierlijke eiwitten” en dat Mowi momenteel “wordt onderzocht door onafhankelijke partijen die zijn uitgekozen door betrouwbare organisaties op het gebied van milieu en voedselveiligheid.”
Volgens experts ontstaan misleidende aanprijzingen in de schappen vaak door het labyrintische proces dat visproducten tussen boot en bord doorlopen, een situatie die door een uitgebreid onderzoek van National Geographic werd bevestigd. Zo kan zalm van een vissersboot in Alaska naar een verwerkingsfabriek in China worden vervoerd, en vervolgens weer vanuit China naar een supermarkt of restaurant in New York worden gevlogen. Onderweg gaat informatie over de vis, zoals de soort, de vangst- of kweeklocatie en de vangstwijze, vaak verloren of wordt doelbewust veranderd.
Lees meer: Wereldzeeën worden leeggevist, ondanks internationale beloften
In 2015 testte de ngo Oceana, die zich richt op de bescherming van het zeeleven, het DNA van 82 verschillende zalmmonsters uit restaurants en supermarkten in talloze Amerikaanse steden. Bijna zeventig procent van deze zalm bleek gekweekte Atlantische zalm te zijn die als duurdere, in het wild gevangen Pacifische zalm werd verkocht.
“Door te kiezen voor wilde zalm, denken consumenten vaak dat ze daarmee de oceanen het minst belasten,” zegt Beth Lowell, plaatsvervangend vicevoorzitster Amerikaanse programma’s van Oceana, een organisatie die méér meldingen over fraude in de seafoodbusiness naar buiten heeft gebracht dan enige andere milieugroep. “Maar die klanten worden dus afgezet.”
Milieugroepen en wetenschappers roepen de Amerikaanse regering op om zalmverwerkers te verplichten tot het bijhouden van hun vangstdocumentatie, zodat zalm en alle andere seafoodproducten van boot tot bord zijn te volgen.
“Telkens wanneer een partij vis van eigenaar verwisselt, is er de gelegenheid om wisseltrucs uit te halen,” zegt Lowell. “Elk stuk seafood zou goed gedocumenteerd moeten worden, met informatie over de vangst- of kweeklocatie, zodat je dat stuk vis helemaal tot op het bord van de consument kunt volgen. Op die manier wordt het veel moeilijker om de boel op te lichten en is het voor overheden veel gemakkelijker om deze praktijken op het spoor te komen.” Volgens haar betekent zo’n systeem dat “consumenten erop kunnen vertrouwen dat ze krijgen waarvoor ze hebben betaald.”
Nadelen van gekweekte zalm
Op het eerste gezicht zou je denken dat het consumeren van gekweekte zalm goed is voor het milieu: dankzij viskwekerijen wordt de druk op wilde zalmpopulaties verlaagd en worden andere, vaak bedreigde soorten (die vaak als bijvangst van wilde zalm worden gevangen) beschermd. Maar milieugroepen noemen de viskwekerijen in zee vaak ‘drijvende varkenshouderijen’, aangezien ze veel vervuiling, uitbraken van ziekten, het gebruik van antibiotica en besmettingen met zeeluis (parasitaire eenoogkreeftjes) met zich meebrengen. De kreeftjes voeden zich met het vlees en het bloed van de vissen, die daardoor verwondingen oplopen en gestrest raken.
Lees meer: Wordt jouw favoriete eten bedreigd door opwarming van de aarde?
Lang geleden heerste de wilde Atlantische zalm – die vanwege zijn gestroomlijnde en krachtige contouren ook wel de ‘koning der vissen’ werd genoemd – over de rivieren van Europa en Noord-Amerika, van het noorden van Quebec en Newfoundland tot de Long Island Sound in het zuiden. Elk jaar volgden tienduizenden zalmen hun instinct, zwommen tegen het getij in de riviermondingen op en zochten de met grind bezaaide rivierbeddingen op waar ze waren geboren. Maar na tientallen jaren van overbevissing, het afdammen van rivieren, het kappen van wouden en het vervuilen van waterwegen nam het aantal paaiende zalmen sterk af en verdwenen de vissen op sommige plekken zelfs geheel. Het gevolg was dat de commerciële visserij op wilde Atlantische zalm al eind jaren veertig in de VS werd verboden.
Terwijl de populaties wilde Atlantische zalm verder in aantallen afnamen, begonnen viskwekerijen de soort in drijvende kooien voor de kust te kweken. Tegenwoordig is twee derde van alle Atlantische zalm die in de VS wordt geconsumeerd, afkomstig uit zulke viskwekerijen, die zich vaak in verre landen als Chili, Schotland en Noorwegen bevinden.
Nu de roep om de sector duurzamer te maken verder aanzwelt, hebben sommige kwekers van Atlantische zalm besloten geen antibiotica meer te gebruiken en de zalm voortaan met zogenaamde ‘voedervissen’ te voeren, een methode waarmee besmetting met zeeluis voorkomen kan worden. De schade aan het milieu die drijvende zalmkooien aanrichten, heeft Argentinië er onlangs toe gebracht om als eerste land deze vorm van kwekerij te verbieden.
“Het is een giftige bedrijfstak,” zegt Don Staniford, directeur van de milieugroep Scottish Salmon Watch, waarvan de leden geregeld binnendringen in Schotse zalmkwekerijen – waaronder enkele van Mowi – om er video’s van dode en stervende zalmen te maken. Hij noemt het besluit van Argentinië “een baanbrekende overwinning.”
In aanbevelingen die op wetenschappelijke en duurzame principes berusten, raadt de organisatie Seafood Watch van het Monterey Bay Aquarium in Californië mensen af van het consumeren van de meeste gekweekte zalm. Uitzonderingen worden gemaakt voor Atlantische zalm die is voorzien van het certificaat van de ngo Aquaculture Stewardship Council (ASC), die controleert of visverwerkers zich houden aan regels voor het duurzaam vangen en kweken van vis, en zalm die te land in reusachtige zoutwaterbassins is gekweekt, waardoor ecosystemen in kustwateren niet worden belast en ziekten worden voorkomen, omdat de tanks voortdurend worden gereinigd en het water tijdig wordt ververst. (Zo zorg je ervoor dat je de zalm krijgt waarvoor je hebt betaald.)
Het opsporen van oplichters
Veel milieubewuste liefhebbers van seafood kopen helemaal geen gekweekte zalm meer en kiezen voor zalmsoorten die in het wild worden gevangen, zoals rode zalm. Deze soort heeft een diep-oranje kleur en is ranker dan de wat plompere en lichtroze getinte Atlantische zalm.
Rode zalm is ook aanzienlijk duurder (en kan vaak voor tweemaal de kostprijs worden verkocht), waardoor oneerlijke handelaren hun goedkopere gekweekte zalmfilets vaak als ‘rode zalm’ verkopen. In 2018 bleek uit onderzoek van het kantoor van de openbaar aanklager van de staat New York dat het bij dertig procent van de monsters van ‘rode zalm’ die in supermarkten in de hele staat waren verzameld, om gekweekte Atlantische zalm ging.
Consumenten zijn niet de enigen die aan het kortste eind trekken als goedkope zalmfilets als ‘wilde zalm’ worden aangeprezen.
“Een van de dingen die me bij dit soort fraude kwaad maken, is het feit dat de verkopers marktaandeel van legitieme leveranciers stelen,” zegt Robert Hanner, bioloog aan de University of Guelph in Ontario, Canada, en expert in fraude met seafoodproducten. “Als de markt wordt overstelpt met goedkope waar, dan worden zowel eerlijke producenten als consumenten daarvan de dupe.”
In veel van zijn onderzoek richt Hanner zich op het bedenken van manieren om frauduleuze praktijken in de seafood-sector op te sporen. Eén ervan is DNA-scanning, de methode die ook bij het onderzoek in de staat New York werd gebruikt. Zoals een kassascanner in de supermarkt de barcodes op de verpakking vergelijkt met gegevens in de inventaris, zo wordt bij DNA-scanning een kort stukje DNA van een bepaald gen dat bij de meeste vissen voorkomt, vergeleken met een database van DNA-barcodes voor vissoorten.
Tien jaar geleden werkte de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA), de dienst die toeziet op de voedselveiligheid en -zekerheid in de VS, samen met het lab van de University of Guelph en met de Laboratories of Analytical Biology van het Smithsonian Institution in Washington D.C. aan het aanleggen van een database van DNA-barcodes. De database moest het mogelijk maken om verschillende vissoorten meteen te herkennen.
Maar de dienst gebruikt DNA-scanning niet om seafood-producten op hun weg van boot naar bord steekproefsgewijs te controleren, een benadering die volgens Hanner nodig zou zijn om de wijdverbreide fraude aan te kunnen pakken.
Intussen zijn Hanner en collega’s van de University of Guelph bezig met de uitwerking van een andere techniek, die ‘stabiele-isotopenanalyse’ wordt genoemd. Daarmee kan zelfs worden vastgesteld uit welk watergebied een vis afkomstig is. “DNA-scanning heeft geholpen om enorme problemen in de leverantieketen van seafood-producten aan de kaak te stellen,” zegt Hanner. “Het is een geweldige techniek waarmee we kunnen vaststellen wie je ouders zijn maar niet waar je bent opgegroeid. Daarvoor hebben we de stabiele-isotopenanalyse nodig.”
De techniek werkt als volgt: in een levend organisme komen van elk molecuul verschillende stabiele isotopen en lipiden in bepaalde verhoudingen voor, die door het organisme uit het milieu zijn opgenomen. Als een vis zich voedt en water absorbeert, laten deze opgenomen isotopen, die ook wel ‘biotracers’ worden genoemd, een ‘vingerafdruk’ in de weefsels van de vis achter. Aan de hand van die vingerafdruk kunnen onderzoekers precies zien waar het dier vandaan komt. De wetenschappers hebben vervolgens een database met referenties nodig om de vele vingerafdrukken van vissoorten en geografische locaties in de wereld te kunnen opzoeken. Zo’n database is er nog niet, maar de onderzoekers van de University of Guelph werken eraan. Ze zijn begonnen met rode zalmen uit Alaska, British Columbia en Rusland.
Als onderzoekers eenmaal weten waar een filet van rode zalm vandaan komt, kunnen ze ook vaststellen hoe die vis is gevangen en of dat op een duurzame manier is gebeurd. Zo worden de visstanden van rode zalm in de wateren van Alaska als duurzame populaties beschouwd. In 2019 heeft de visserijsector in British Columbia zich voor de vangst van wilde chumzalm, roze zalm en rode zalm teruggetrokken uit het milieuvriendelijke certificatieprogramma van de Marine Stewardship Council, omdat de sector niet aan de voorwaarden van duurzaamheid kon voldoen en niet het risico wilde lopen om certificaten kwijt te raken. Veel van de visbestanden van rode zalm in de oostelijke kustwateren van Rusland worden bedreigd door habitatverlies, industriële vervuiling en grootschalige stroperij door de georganiseerde misdaad, ten behoeve van afnemers in Oost-Azië.
Hanner en Kevin McCann, eveneens bioloog aan de University of Guelph, nodigden mij en Dane Chauvel, medeoprichter en directeur van Organic Ocean Seafood Inc., een leverancier van duurzame visproducten in British Columbia, uit om weefselmonsters van rode zalm uit de supermarkt aan stabiele-isotopenanalyses te onderwerpen en de resultaten ervan te vergelijken met de verzamelde gegevens over deze zalmsoort. De wetenschappers voerden ook een DNA-scan uit om de juiste soort te identificeren.
Chauvel heeft visproducten van zijn bedrijf ter beschikking gesteld voor steekproefsgewijze DNA-tests door de wetenschappers van de University of Guelph. “Het belangrijkste is om klanten te kunnen verzekeren dat ze krijgen waarvoor ze hebben betaald,” zegt Chauvel, die 25 jaar lang in de techsector werkte voordat hij zijn seafood-bedrijf opzette. “Van de toezichthouders hoeft het niet, maar de markt lijkt dit nu te eisen. De onderzoekers komen op willekeurige tijdstippen langs en krijgen onbeperkte toegang tot onze producten. Nadat ze de analyses hebben uitgevoerd, publiceren ze de resultaten volgens een fraudeveilig protocol op onze website. Als ze misleidende etikettering ontdekken, kan de hele wereld dat zien.”
Lees meer: Vissen op volle zee: schadelijk én niet winstgevend
Voor ons kleine onderzoekje stelde Chauvel monsters van rode zalm uit zijn vrieskamers ter beschikking, terwijl ik wat zalmproducten in supermarkten in mijn thuisstaat New York kocht. In die staat bleek in 2018 uit onderzoek van het kantoor van de openbaar aanklager dat sommige visproducten, waaronder wilde rode zalm, rode snapper en tongschar, in 27 tot 87 procent van de gevallen van een onjuist etiket waren voorzien.
Vijf supermarktketens werden berispt. Volgens Letitia James, woordvoerdster van het kantoor van de openbaar aanklager, is het onderzoek nog gaande.
Gewapend met de nodige kennis over seafood-sectoren waar in het verleden sprake is geweest van misleidende etikettering, kocht ik 21 producten van vooral rode zalm in ruim tien supermarkten, in een gebied tussen Rochester, in het westen van de staat, en Union Square in de stad New York – hemelsbreed een kleine vijfhonderd kilometer. Ik voorzag de producten nauwgezet van etiketjes en verpakte ze in een koelbox met bevroren gelpacks. Daarna hoopte ik dat UPS het pakket op tijd naar Canada zou vervoeren, voordat de inhoud ervan tot een onwelriekende smurrie was ontdooid. Na een teleurstellende vertraging aan de grens arriveerde de vis inderdaad ontdooid en stinkend in Guelph, maar de monsters waren ogenschijnlijk nog goed genoeg om te worden geanalyseerd.
Een paar weken later konden Hanner en McCann ons de resultaten melden. Uit de DNA-scans en stabiele-isotopenanalyses bleek dat op de etiketten van Chauvels visproducten de juiste soorten en vangstlocaties stonden aangegeven.
De resultaten van mijn monsters waren minder eensluidend. Doordat de vis tijdens de vertraging aan de Canadese grens was gaan rotten, waren sommige monsters verontreinigd met bacterieel DNA, waardoor twaalf producten met rode zalm niet herleid konden worden.
Van de negen visproducten die wél konden worden geanalyseerd, waren vijf stuks rode zalm van het juiste etiket voorzien. Dat gold ook voor twee producten met chinookzalm. Eén monster uit een zak met koosjere diepvriesfilets, die met de algemene term ‘zalm’ werden aangeduid, bleken uit goedkope chumzalm te bestaan. Een doos met zalmburgers, met een etiket waarop stond dat ze van ‘wilde zalm uit Alaska’ waren gemaakt, bleek roze zalm te bevatten, de meest voorkomende en goedkoopste zalmsoort (en misschien wel de beste keuze om tot burgers te worden vermaald).
Uit de stabiele-isotopenanalyses bleek dat de herkomst van de vis in meerdere gevallen niet klopte. “We zijn ervan overtuigd dat vier van de producten met rode zalm uit Russische wateren afkomstig waren, niet uit Amerikaanse wateren, zoals op het etiket stond aangegeven,” zegt McCann. De analyses lieten ook zien dat wetenschappers veel meer gegevens nodig hebben om een robuuste database op te bouwen, waarmee ze de herkomst van zalmmonsters uit elk willekeurig product kunnen aflezen.
Wat zit erin de naam?
Volgens experts zou het veel fraudegevallen schelen als overheden het verplicht zouden stellen om de exacte wetenschappelijke benaming van vissen en andere etenswaren uit zee te vermelden. In Noord-Amerika worden zes soorten wilde zalm verkocht, en de meeste daarvan hebben verschillende ‘gewone’ namen: de chinookzalm (in het Engels ook wel ‘king’ genoemd), de rode zalm (in het Engels ‘sockeye’ of ‘red’), de cohozalm (‘silver’), de roze zalm (‘humpback’), de chumzalm (‘dog’, ‘keta’ of ‘silverbrite’) en de ‘steelhead trout'.
“Dit levert onduidelijkheid op en maakt zowel fraude als onbedoelde vergissingen mogelijk,” aldus Hanner. “Bovendien is het zo lastig om bedreigde soorten op te sporen of om aan te geven of de vissen verboden diergeneesmiddelen, giftige algen of zware metalen als kwik bevatten.”
In de Europese Unie is te zien wat het voordeel is van een overstap op wetenschappelijke namen, vertelt Hanner. In 2010 bleek uit onderzoek dat maar liefst 40 procent van alle uit zee afkomstige etenswaren onder een onjuiste naam werden verhandeld. Vijf jaar later, na de invoering van strengere regelgeving die het gebruik van wetenschappelijke benamingen verplicht stelde, was dat percentage minder dan 5 procent. Zo is de wetenschappelijke naam van rode zalm Oncorhynchus nerka, heet chinookzalm Oncorhynchus tshawytscha, enzovoorts.
Net als de gewone namen, schieten ook de momenteel gebruikte vermeldingen van het ‘land van herkomst’ tekort, stelt Hanner. “Wat er eigenlijk mee wordt bedoeld is ‘land waar het product voor het laatst gewijzigd is’ - de laatste plek waar het werd verpakt of verwerkt.” Daardoor kan er op het etiket van Russische zalm die in de Verenigde Staten werd verwerkt “product of the U.S.” staan en op Canadese zal die in China is gefileerd “product of China.”
Hanner: “Als ik als consument zie dat een product uit de Verenigde Staten komt, dan ga ik ervan uit dat het Amerikaans is. En niet dat het een of andere zalm is, afkomstig van de plek waar die toevallig als laatste werd verpakt.”
De volgende goede stap zou volgens hem zijn om overal in de toeleveringsketen steekproefsgewijs DNA-tests te doen. “Uit enquêtes onder consumenten blijkt dat 60 procent van de mensen wil weten waar vis, schelp- en schaaldieren vandaan komen,” aldus Hanner. “Je kunt invloed uitoefenen door de producten die je koopt, maar dan moet het duidelijk zijn hoe de toeleveringsketen in elkaar zit. Regeringen moeten daar beleid voor maken en dat goed uitvoeren.”
Ook Lowell denkt er zo over. “Het zou niet de taak van consumenten moeten zijn om erachter te komen of de seafoodproducten die ze kopen wel de juiste naam hebben,” stelt ze. Volgens het in 2016 gestarte Seafood Import Monitoring Program van de Amerikaanse overheidsinstantie NOAA Fisheries is voor dertien gangbare seafoodproducten waarbij veel sprake is van illegale vangsten of fraude vangstinformatie verplicht. Daarbij gaat het om: Atlantische kabeljauw, Pacifische kabeljauw, zeeoor, blauwe zwemkrab, goudmakreel, tandbaars, rode snapper, zeekomkommer, garnaal, zwaardvis, haai en tonijn (witte, echte bonito, grootoog, geelvin en blauwvin). Zalm, de meest populaire vissoort in het land, hoort hier niet bij.
Dierenbeschermingsorganisaties vragen de VS om de lijst uit te breiden tot alle uit zee afkomstige etenswaren, en dus ook zalm. Woordvoerder Michael Milstein van NOAA Fisheries stelt in een verklaring dat de dertien groepen van seafoodproducten zo'n 1.100 soorten vertegenwoordigen (45 procent van het totale volume aan geïmporteerde uit zee afkomstige etenswaren) die kwetsbaar zijn voor illegale, ongemelde of ongereguleerde visserij en fraude. “In het kader van het programma worden geïmporteerde seafoodproducten onderzocht, wat de import van illegale, ongemelde of ongereguleerde vis en visproducten tegengaat. Dat biedt consumenten extra zekerheid dat ze producten kopen met een legale herkomst, die op de juiste manier is omschreven,” stelt hij.
Op de vraag waarom zalm niet op de lijst is opgenomen antwoordt NOAA-woordvoerder Kate Brogan dat de organisatie in 2015, het moment waarop een werkgroep van verschillende instanties de soorten zalm beoordeelde, besloot dat er geen groot risico bestond voor clandestiene visserij of fraude bij de zalmvangst. Inmiddels is het agentschap bezig met een nieuw onderzoek.
Lowell stelt dat NOAA al vanaf de start van het programma aankondigde dat de lijst zou worden uitgebreid, maar dat er “op dit front geen vooruitgang is geboekt. Daardoor is een perverse prikkel ontstaan voor illegale importeurs om vissen onder de verkeerde naam te verhandelen, en zo de extra documentatievereisten voor bepaalde soorten te ontlopen. Bij soorten die niet binnen het programma vallen, kan een importeur gewoon ‘bevroren vis’ op een product zetten, en hoeft hij verder geen informatie te geven over welke vis het betreft en waar of wanneer die gevangen is.”
In februari 2021 kwam de FDA met een voorstel, getiteld Requirements for Additional Traceability Records for Certain Foods (Vereisten voor extra herkomstdocumentatie voor bepaalde voedingsmiddelen). Als dat zou worden aangenomen, zou dit betekenen dat er voor zalm en andere vissen en schaal-, schelp- en weekdieren extra documentatievereisten zouden worden ingevoerd. Het voorstel, dat in november 2022 van kracht zou gaan, wordt gesteund door een samenwerkingsverband van Oceana, de Wildlife Conservation Society, de Natural Resources Defense Council en nog eens bijna twintig andere dierenbeschermingsorganisaties.
Tot die tijd heeft Lowell een paar praktische tips voor mensen die zalm willen kopen of eten. “Wees die lastige persoon in het restaurant of in de winkel die veel vragen stelt,” zegt ze. “Als degene die de vis verkoopt geen antwoord kan geven, neem dan iets anders.”
Wildlife Watch is een project op het gebied van onderzoeksjournalistiek van National Geographic Society en National Geographic Partners dat zich richt op illegale praktijken rond en uitbuiting van wilde dieren. Lees hier meer verhalen van Wildlife Watch en lees meer over de non-profitmissie van de National Geographic Society op natgeo.com/impact. Stuur tips, feedback en ideeën voor verhalen naar NGP.WildlifeWatch@natgeo.com.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeograhpic.nl
