Veel patiënten lagen in coma en zij die nog bij bewustzijn waren, leden aan aanvallen van misselijkheid, moesten overgeven en hadden last van hyperventilatie. Griezeliger was het feit dat sommigen problemen met de nieren en het gezichtsvermogen kregen. Waar ze ooit een glasheldere wereld om zich heen zagen, leken ze nu te kijken naar een tv-programma op een zender met een slechte ontvangst. Daarna zagen ze helemaal niets meer.

Toen deze patiënten eind februari een voor een de spoedeisende hulp van ziekenhuizen in heel Iran binnendruppelden, begrepen artsen aanvankelijk niet precies wat er aan de hand was. Maar Hossein Hassanian-Moghaddam, klinisch toxicoloog aan het Loghman Hakim-ziekenhuis in Teheran had dit eerder gezien. Terwijl Iran werd geplaagd door de uitbraak van COVID-19, deed zich in de schaduw nog een andere noodsituatie voor. Half maart werd het land overspoeld door een ‘epidemie’ van methanolvergiftigingen.

Toen het coronavirus zich door het land begon te verspreiden, dook ook het onjuiste gerucht op dat het drinken van sterk alcoholische dranken een goede remedie was tegen het virus dat in het lichaam rondwaarde. In een wanhopige poging om hun gezinnen te beschermen namen zelfs mensen die sterke drank normaliter afwezen hun toevlucht tot ethanol, het voornaamste ingrediënt van drinkbare alcohol. Door de grote vraag naar ethanol deed zich de kans voor om snel geld te verdienen, zodat Iran spoedig werd overspoeld door onzorgvuldig gestookte alcohol, die met het zeer giftige methanol was verontreinigd.

Het zou de grootste en dodelijkste van dit soort vergiftigingsgolven worden die artsen ooit hadden gezien: tussen 23 februari en 2 mei moesten 5876 mensen worden opgenomen en vielen er minstens 800 doden. Volgens Hassanian-Moghaddam werden er zelfs jonge kinderen met methanolvergiftiging binnengebracht; ze hadden de drank gekregen van bezorgde ouders die hoopten dat het goedje het coronavirus kon uitschakelen.

Iran is niet het enige land waar zich dit soort vergiftigingen hebben voorgedaan. Volgens gegevens van Médecins sans Frontières zijn er in 2020 al bijna 7000 vergiftigingen en 1607 sterfgevallen door het drinken van methanol geregistreerd – genoeg om het jaar op dit gebied tot het dodelijkste ooit te maken. Volgens Knut Erik Hovda, arts aan het Universiteitsziekenhuis van Oslo en ’s werelds meest vooraanstaande expert op het gebied van methanolvergiftiging, zijn deze gevallen waarschijnlijk het topje van de ijsberg.

“Methanolvergiftiging is een probleem waarover extreem weinig rapportage bestaat,” zegt hij. “We weten dat slechts een fractie van het aantal gevallen daadwerkelijk wordt gediagnosticeerd.”

Al snel werden landen in de hele wereld, van Mexico tot de Dominicaanse Republiek en de Verenigde Staten, geconfronteerd met methanolvergiftigingen. Methanol, ook wel methylalcohol, ‘houtgeest’ of brandalcohol genoemd, wordt gebruikt als een krachtig industrieel oplosmiddel. Omdat het zo goedkoop is en de eigenschappen van ethanol nabootst, vermengen nietsontziende producenten hun kostbare alcohol vaak met methanol. Het probleem doet zich vooral voor in landen waar het toezicht gebrekkig is en de zwarte markt een grote rol speelt. Door de COVID-19-pandemie is er nog meer verontreinigde ethanol op de markt verschenen, wat heeft geleid tot een piek in het aantal methanolvergiftigingen door producten als goedkope drank en ook handgels.

“Veel van de alcohol op de markt is vergiftigd,” zegt Hassanian-Moghaddam over de situatie in Iran, “en er was geen gebrek aan mensen die wanhopig op zoek waren naar goedkope alcohol.”

Chemisch gif

Methanol en ethanol zijn in chemisch opzicht nauw verwant. Terwijl ethanol twee koolstofatomen heeft, heeft methanol er slechts één. Beide zijn heldere vloeistoffen die snel verdampen, en de smaak ervan lijkt op elkaar. Maar als deze vloeistoffen worden gedronken, houden de overeenkomsten op. Wie een shot sterke ethanol achterover slaat, zal doorgaans een prettige roes over zich voelen komen. Maar wie een soortgelijke hoeveelheid methanol inslikt, zou de volgende ochtend dood kunnen zijn. Minder dan een eetlepel pure methanol (tien milliliter) kan fataal zijn.

De lever maakt gebruik van enzymen, waaronder ook alcohol-dehydrogenase, om het ethanol af te breken van een milde gifstof tot de onschadelijke stof acetaat. De lever gebruikt alcohol-dehydrogenase ook om methanol af te breken, maar dat is juist het begin van alle problemen.

In plaats van daarbij een onschadelijke chemische bouwsteen te produceren, wordt het methanol gemetaboliseerd tot het zeer giftige mierenzuur. Mierenzuur verstoort het vermogen van cellen om energie te produceren. Na verloop van tijd kunnen cellen daardoor te weinig zuurstof en energie krijgen, wat vooral een groot probleem is voor de energievretende oogzenuwen. Dat is ook de reden waarom veel slachtoffers van methanolvergiftiging blijvend blind worden.

De afbraak van methanol veroorzaakt ook een verstoring in de zorgvuldige balans tussen zuren en basen in het lichaam, zegt Frank Edwards, arts op de spoedeisende hulp van het Arnot Ogden Medical Center in Elmira, New York.

“In het geval van methanolvergiftiging wordt die verstoring veroorzaakt door de opeenhoping van mierenzuur,” zegt hij.

Hoewel een eenvoudige bloedtest vaak kan vertellen of er sprake is van methanolvergiftiging, is het stellen van een diagnose in dit soort gevallen niet zo eenvoudig. De meeste verontreinigde alcohol is namelijk een mix van methanol en ethanol, en de alcohol-dehydrogenase verwerkt eerst al het ethanol in het lichaam voordat het aan de afbraak van het methanol begint. Afhankelijk van de hoeveelheid ethanol die iemand heeft gedronken, kan het enkele dagen duren voordat hij of zij symptomen van methanolvergiftiging begint te vertonen. De combinatie van symptomen en een voorgeschiedenis van drankmisbruik is vaak zeer misleidend en kan ook artsen op het verkeerde been zetten, zegt Kemal Canlar, oprichter van de organisatie SafeProof.org.

“In de VS worden deze gevallen dan ook automatisch als overmatig drankgebruik of alcoholvergiftiging geregistreerd,” zegt hij. “Er wordt verder niet onderzocht of het misschien om methanol gaat.”

Snel geld, illegale drank

Het diagnosticeren van methanolvergiftiging is onder normale omstandigheden al moeilijk, maar culturele gevoeligheden kunnen het nog lastiger maken. In islamitische landen, waar de consumptie van alcohol verboden is, willen mensen uit angst voor straffen vaak niet toegeven dat ze hebben gedronken, zegt Hassanian-Moghaddam. Dat geldt ook voor mensen die bewust producten hebben gedronken waarin methanol zit, zoals ruitenwisservloeistof. En omdat methanolvergiftiging vaak tot bewustzijnsvernauwing leidt, is het soms onmogelijk om de patiënt direct te ondervragen.

Als artsen de diagnose snel genoeg kunnen stellen, kan een behandeling iemands leven redden. “Zolang ik ze maar vroeg genoeg kan zien, zal ik ervoor zorgen dat ze weer levend vertrekken,” zegt Hovda.

Een medicijn met de naam Fomepizol hecht zich aan de alcohol-dehydrogenase en voorkomt zo dat het methanol wordt afgebroken tot mierenzuur. Als er geen Fomepizol beschikbaar is, kan methanolvergiftiging ook met ethanol worden behandeld. Bij beide strategieën wordt het lichaam in staat gesteld om het methanol uit te scheiden voordat het tot mierenzuur is afgebroken.

Het idee dat ethanol een belangrijke remedie tegen methanolvergiftiging is, is niet alleen ironisch maar wordt door fabrikanten zonder scrupules ook aangegrepen als vergoelijking, zegt Canlar. De illegale stokers denken dat als ze maar een beetje ethanol in hun product gebruiken, ze de schadelijke gevolgen van het methanol daarmee verzachten. Anderen weten niet eens dat methanol giftig is of het maakt ze simpelweg niets uit, zegt hij. Volgens een schatting van Euromonitor International is zo’n 25 procent van de wereldwijde alcoholproductie, met een totale waarde van 1600 miljard dollar, afkomstig uit illegale stokerijen. Illegale alcohol kan variëren van zeer goedkope bocht dat als dure sterke drank wordt verkocht tot producten die met het giftige methanol zijn vermengd.

“Los van de vraag hoe je zelfgemaakte alcohol kunt produceren, kun je altijd aan goedkope industriële methanol komen. Door de drank met methanol aan te lengen, kun je meer alcohol verkopen en er meer geld aan verdienen,” zegt Hovda.

De kwestie kreeg de afgelopen jaren veel aandacht in de media nadat buitenlandse toeristen in Indonesië, Mexico en de Dominicaanse Republiek ziek werden of overleden na het drinken van verontreinigde alcohol. In landen waar de verkoop van alcohol is verboden, is de enige bron van sterke drank vaak de zwarte markt. Pure ethanol voor industrieel gebruik wordt soms met methanol vermengd, zogenaamd om het ongeschikt te maken als illegale drank. Volgens Hassanian-Moghaddam is dat de reden dat verontreinigde alcohol een groot probleem is in landen als Iran.

Desondanks houdt geen enkel land het aantal methanolvergiftigingen zorgvuldig bij, deels omdat het probleem vooral arme en gemarginaliseerde burgers treft, onder wie veel alcoholisten, zegt Hovda. Zij kunnen zich vaak geen veiliger dranken veroorloven en kopen uiteindelijk verontreinigde troep.

Het gevolg is dat Hovda moet proberen om informatie over methanolvergiftigingen uit nieuwsberichten af te leiden, wat hij met een zeer beperkt budget en een handvol vrijwilligers van Médecins sans Frontières ook doet. Het document dat zijn werk oplevert, is een eenvoudige Google-spreadsheet, maar het is de enige bron ter wereld waarin het aantal gevallen van methanolvergiftiging wordt bijgehouden.

De smerige kant van schoon

Hoewel het probleem dankzij strikte regelgeving op het gebied van de alcoholverkoop en -distributie veel zeldzamer is in de VS en andere landen, zijn mensen die in de VS door methanolvergiftiging worden getroffen veelal arm en behoren tot etnische minderheden, zegt Susan Smolinske, directrice van het Poison and Drug Information Center van de staat New Mexico.

Dat merkte Smolinske ook in de maand mei, toen ze een telefoontje kreeg van haar collega Steve Dudley van het Arizona Poison and Drug Information Center in Phoenix. Van artsen op meerdere afdelingen spoedeisende hulp in heel Arizona kreeg Brooks meldingen binnen over een handvol mensen, de meesten in de dertig of veertig, die zich met methanolvergiftiging hadden gemeld. Nadat ze een soortgelijke telling in New Mexico hadden uitgevoerd, wisten Smolinske, Brooks en een team van epidemiologen van de Centers for Disease Control and Prevention (CDC) in totaal vijftien gevallen van methanolvergiftiging in beide staten te identificeren. De gevallen deden zich voor tussen 1 mei en 30 juni, en vier van de patiënten overleden aan de gevolgen ervan; bij drie anderen was het gezichtsvermogen onherstelbaar beschadigd. Volgens Smolinske werden in de maand juli nog eens vier mensen met methanolvergiftiging in New Mexico opgenomen.

Bij al deze gevallen ging het om het gebruik van ontsmettende handgels op basis van ethanol die in Mexico was gefabriceerd en was verontreinigd met methanol. Terwijl de leverantie van ethanol al onder druk stond vanwege de grote vraag naar handgels, zorgden de lockdowns in beide staten ervoor dat alcoholisten steeds moeilijker aan hun normale drank konden komen. Het gevolg was dat mensen (bijna allemaal mannen van tussen de 21 en 60 jaar met bestaande alcoholproblemen) goedkope handgels uit avondwinkels en benzinestations begonnen te drinken.

De Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) waarschuwt inmiddels publiekelijk voor diverse handgels die verontreinigd blijken. Smolinske wijst erop dat het gevaar zich vooral voordoet bij het drinken van het goedje, aangezien blootstelling via de huid niet voldoende is om ernstige problemen te veroorzaken.

“Zelfs met honderd procent methanol zou je er gedurende zes uur geheel in ondergedompeld moeten zijn om een giftig methanolniveau in je bloed te bereiken,” zegt Smolinske, verwijzend naar een onderzoek uit 1980 waarbij werd gemeten hoe snel methanol door de huid werd geabsorbeerd. Maar het gebruik van verontreinigde handgels kan nog altijd leiden tot misselijkheid, overgeven en gezichtsproblemen – om maar te zwijgen van het feit dat methanol géén microben in het lichaam doodt.

Hoewel de verwoestende uitbraak van methanolvergiftigingen in Iran volgens Hassanian-Moghaddam de afgelopen weken is afgevlakt, blijkt uit de spreadsheet van Hovda dat zich elders in de wereld steeds meer gevallen voordoen, waaronder in Mexico, India, Indonesië en de Dominicaanse Republiek. Nieuwsberichten die door Canlar van SafeProof.org zijn verzameld, laten een stijging van de hoeveelheid in beslag genomen illegale drank zien in landen als Cambodja, Turkije en Zuid-Afrika; veel van deze smokkelwaar is met methanol verontreinigd.

Hovda hoopt dat al deze voorvallen de wereldwijde aandacht voor methanolvergiftigingen zal versterken en zal bijdragen aan de ontwikkeling van goedkope en betrouwbare tests voor het detecteren van vergiftigde alcohol.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com