Kortere dagen en dalende temperaturen kondigen de komst van de winter aan op het noordelijk halfrond.

Dit jaar valt de noordelijke winterzonnewende op 21 december om 11:02 's ochtends. De zonnewende vindt over de hele wereld op hetzelfde moment plaats, maar het lokale tijdstip hangt af van in welke van de 24 tijdszones je woont. En ten zuiden van de evenaar is de zonnewende in december juist het begin van de zomer.

Is de kortste dag van het jaar voor mensen in het noordelijk halfrond ook het officiële begin van de winter? En waarom is er eigenlijk überhaupt een zonnewende en hoe is daar in de loop van de geschiedenis door mensen naar gekeken? Lees verder om meer te weten te komen over de zonnewende in december.

Is de zonnewende de eerste dag van de winter?

De zonnewende - en de seizoenen - zijn het gevolg van het feit dat de aardas in een hoek van 23,5 graden ten opzichte van de zon staat. Daardoor worden het noordelijke en het zuidelijke halfrond in de loop van het jaar niet steeds in dezelfde mate belicht tijdens onze rondjes rond onze ster.

Op het halfrond dat gedurende een half jaar meer van de zon afgekeerd staat, koelt het af. Op het moment dat het uiteinde van de as het verst van de zon staat (de noordelijke punt in december en de zuidelijke in juni) is sprake van de winterzonnewende.

Dit astronomische verschijnsel wordt op kalenders de eerste dag van de winter genoemd, maar meteorologen lopen daarop vooruit. Tegen de tijd dat de winterzonnewende langskomt, is de winter al bijna een maand bezig voor klimaatwetenschappers, vertelt Greg Hammer van het NCEI (National Centers for Environmental Information), een afdeling van de Amerikaanse tegenhanger van het KNMI.

(Lees ook: Zeldzaam: op de winterwende staan Jupiter en Saturnus pal naast elkaar.)

“De maanden december, januari en februari vormen op het noordelijk halfrond de meteorologische winter, omdat dat meestal de koudste maanden van het jaar zijn,” legt hij uit. “Onze telling gaat niet uit van de astronomie, maar van de jaarlijkse temperatuurcyclus.”

Maar waarom is, gezien de enorme invloed van het zonlicht op de temperatuur op aarde, de donkerste periode van het jaar niet ook de koudste?

“Het duurt even voordat het water en het land de warmte kwijt zijn die ze in de zomer hebben geabsorbeerd,” vertelt Hammer. “Daarom duurt het na de kortste dag ongeveer een maand voordat de laagste temperaturen worden bereikt. Het verschilt per locatie, maar in het grootste deel van de VS is de temperatuur rond de derde week van januari meestal op zijn laagst.”

De meteorologische winter komt ook meer overeen met de ‘gewone’ kalender en de manier waarop mensen de seizoenen zien, voegt hij daaraan toe. “We zien de winter als de koudste periode en de zomer als de warmste, met de lente en de herfst als overgangsperiodes.”

Voor klimaatwetenschappers is het bovendien ook aanzienlijk eenvoudiger om de meteorologische winter aan te houden: “Het maakt het makkelijker om berekeningen te doen en de verschillende seizoenen met elkaar te vergelijken,” vertelt Hammer. “De zonnewende vindt ieder jaar op een iets ander moment plaats. Nu weten we zeker dat we geen appels met peren vergelijken als we iets over een seizoen zeggen, bijvoorbeeld dat een bepaalde winter de koudste was.”

De vroegste zonsondergang? Niet tijdens de zonnewende.

Voor de meeste mensen valt de vroegste zonsondergang een week of twee voor de zonnewende. Dat komt doordat onze klok niet precies gelijk loopt met de zon.

Wij hebben de dag in 24 uren verdeeld, maar de aarde draait niet zo precies rond haar as. Hoewel onze dagen altijd precies 24 uur tellen, zit er tussen het moment dat de zon op haar hoogste punt staat en datzelfde moment de volgende dag niet altijd precies 24 uur. De tijd daartussen verandert gedurende het jaar, net als het moment waarop de zon opkomt en ondergaat.

De tijd waarop de zon op haar hoogst staat kan in december zo'n dertig seconden later zijn dan het moment waarop 24 uur zijn verstreken. Hoewel de zonnewende de kortste dag is, vindt de zonsondergang die dag op onze klok dag een paar minuten later plaats dan eerder in december.

Dichter bij de evenaar is in november al de vroegste zonsondergang van het jaar te zien. Richting de noordpool loopt dat moment meer gelijk met de zonnewende. De schijnbare baan van de zon langs de hemel verandert in de buurt van de polen het meest per seizoen, waardoor het moment dat de zon ondergaat op hogere breedtegraden meer overeenkomt met de zonnewende.

Kan ik de zonnewende zien?

De effecten van de zonnewende zijn te zien als je let op wat er aan de hemel gebeurt, en ook aan de verandering in het zonlicht.

Voor waarnemers in het noorden wordt de beweging van de zon langs de hemel steeds lager en korter vanaf juni. Tijdens de winterzonnewende is die baan op zijn laagst, en die wordt in noordelijke gebieden zelfs zo laag dat in de dagen rond de zonnewende de zonsopkomst op dezelfde plek lijkt te zijn als de zonsondergang. Dat verklaart ook de Latijnse naam voor dit verschijnsel “solstitium”, wat “zon staat stil” betekent.

De lage stand van de zon betekent dat je schaduw om twaalf uur 's middags tijdens de winterzonnewende de langste is van het hele jaar.

Bouwwerken ter ere van de zonnewende

In de loop van de geschiedenis hebben mensen een aantal monumenten opgericht ter ere van de zonnewende. Een voorbeeld daarvan is Newgrange, een enorme grafheuvel uit de steentijd die rond 3200 v.Chr. in Ierland werd opgericht, zo'n duizend jaar vóór de bouw van Stonehenge. Door de heuvel loopt een tunnel naar de belangrijkste kamer, waar de doden waarschijnlijk lagen. De ingang van de tunnel is gericht op de plek waar de zon opkomt tijdens de zonnewende. Gedurende 17 minuten valt het licht van de zonnewende in de kamer.

Mensen van de Paracascultuur in Peru, die bestond vanaf circa 800 tot 100 v.Chr., maakten met aarde en gesteente lijnen in de woestijn (geogliefen) die ceremoniële heuvels verbinden met de plek aan de horizon waar de zon ondergaat tijdens de winterwende. Leden van een volgende Peruaanse cultuur krasten tussen 1 tot 700 n. Chr. indrukwekkende apen, reptielen en andere reusachtige figuren in de bodem: de beroemde Nazcalijnen. Hieronder bevinden zich ook lijnen die aansluiten bij de winterzonnewende.

Bij de aanleg van het gigantische tempelcomplex Karnak in de buurt van Luxor meer dan vierduizend jaar geleden werd ook rekening gehouden met de stand van de zon tijdens de winterzonnewende. Hetzelfde geldt voor de bouw van Angkor Wat in Cambodja en Machu Picchu in Peru.

Link met Kerstmis

Voor meer dan twee miljard christenen werd de winterwende lang overschaduwd door Kerst. Maar volgens historicus David Gwynn van de University of London is het mogelijk geen toeval dat die twee zo dicht bij elkaar liggen.

Gwynn vertelt dat er een theorie is die stelt dat voor Kerstmis de datum 25 december werd gekozen ter vervanging van een Romeinse feestdag, die afstamde van de heidense cultus ‘Sol Invictus’ (de onoverwinnelijke zon).

In de wijze waarop wij de winterse feestdagen vieren, zijn nog restanten van zonnewendetradities terug te vinden. Scandinaviërs vierden ooit ‘Juul’ of ‘Yule’, een meerdere dagen durend feest ter ere van de terugkeer van de zonnegod. In het oude Brittannië plukten druïdes maretak (‘mistletoe’) ter ere van de zonnewende.

Sommige oude winterwendevieringen bestaan tegenwoordig nog steeds. Het Iraanse Yalda-festival wordt gehouden ter ere van de geboortedag van Mithra, een engel van het licht. De traditie werd overgenomen in het zoroastrisme en wordt nog steeds gevierd door laat op te blijven en lekkernijen als watermeloen en granaatappel te eten.

Het Chinese Dōngzhì-festival wordt gehouden op het moment dat het licht de donkere winter begint te verdrijven. Gezinnen vieren dit met bijzondere gerechten, zoals rijstballetjes die tang yuan worden genoemd.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com in 2019 en is aangepast voor de zonnewende van 2020.