Beroemde moai’s van Paaseiland bij grote brand zwaar beschadigd

Als een van de meest afgelegen plekken op aarde waar mensen wonen, is Paaseiland of Rapa Nui beroemd om zijn circa duizend moai’s, majestueuze reuzenbeelden die verspreid over het eiland in het landschap staan.

Volgens de plaatselijke regering is eerder deze maand bij een grote natuurbrand ‘onherstelbare schade’ aan honderden moai’s aangericht. Functionarissen stelden vast dat de brand ondergronds was begonnen.

Hoewel de ware omvang van de schade nog wordt onderzocht, laat het voorval zien dat de heilige beelden op talloze verschillende manieren worden bedreigd. Ook de klimaatverandering en menselijke activiteiten behoren tot die dreigingen. Volgens archeologe Jo Anne Van Tilburg, directrice van het Easter Island Statue Project, ‘zijn deze risico’s voor de oorspronkelijke bevolking van Rapa Nui ingrijpend, want zij hechten grote waarde aan de nagedachtenis aan hun voorouders,’ zegt zij. ‘Ze zijn boos dat ze buiten hun schuld zoveel van hun erfgoed zijn kwijtgeraakt.’

Hoewel soortgelijke monolieten op talloze andere Polynesische eilanden zijn aangetroffen, zijn de reuzenbeelden van Rapa Nui uniek door hun omvang en plechtige gelaatsuitdrukking.

Volgens een hypothese die antwoord moet geven op de vraag hoe de moai’s ooit zijn vervoerd, werden de reusachtige beelden op houten sleden geladen en vervolgens op boomstammen over land naar hun standplaats gerold – een methode die lijkt op de wijze waarop de megalieten van Stonehenge werden versleept.

Veel kennis over de geschiedenis en tradities van de Rapa Nui zijn in de loop der tijd verloren gegaan, maar we weten inmiddels veel over de moai’s, de rijke cultuur die deze reuzenbeelden heeft voortgebracht en de beste manier waarop deze monumenten voor toekomstige generaties behouden kunnen worden.

Wat zijn de moai’s?

Volgens de laatste telling staan er 1043 complete moai’s op Paaseiland. De torenhoge standbeelden met hun prominente koppen zijn gehouwen uit vulkanische tufsteen. Ander dan veel mensen denken, bestaan ze niet alleen uit een kop maar hebben ook een romp, hoewel die in sommige gevallen geheel of gedeeltelijk in de grond is ingegraven. De beelden zijn gemiddeld een kleine vier meter hoog en wegen elk tien ton.

De meeste moai’s staan in groepjes van tot wel vijftien beelden op grote stenen platforms genaamd ahu’s en zijn met hun rug naar de oceaan gekeerd. Sommige moai’s zijn voorzien van cilindrische ‘hoeden’ van rode sintelsteen die pukao’s worden genoemd en in feite grote haarknotten voorstellen.

Het werkelijke aantal moai’s op Paaseiland is onbekend omdat er nog veel van deze reuzenbeelden begraven liggen in de steengroeve van Rano Raraku, aan de zuidkust van het eiland, daar waar alle moai’s ooit zijn uitgehouwen. De grootste moai die tot nu toe is ontdekt, met de bijnaam ‘El Gigante’, is 21 meter hoog, weegt vermoedelijk zo’n tweehonderd ton en heeft de Rano Raraku-groeve nooit verlaten.

Tegen de tijd dat de eerste Europeanen op Paaseiland arriveerden, in 1722, was Rapa Nui inmiddels geheel ontbost. Er zijn aanwijzingen dat de oorspronkelijke bevolking van het eiland heeft getracht zich aan de boomloze omgeving aan te passen door beschutte akkers aan te leggen.

De standbeelden zijn honderden jaren vóór de komst van de eerste Europanen – op Eerste Paasdag van het jaar 1722 – op het eiland opgericht. Van Tilburg vermoedt dat de Polynesiërs het afgelegen eiland rond 1000 na Chr. als eersten hebben ontdekt en op Rapa Nui het voortgeschreden stelsel van sociale, politieke en religieuze gebruiken hebben geïntroduceerd dat ook de majestueuze moai’s heeft voortgebracht. Het oudste beeld op het eiland stamt vermoedelijk uit 1300, terwijl de jongste beelden in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw zijn uitgehouwen.

Wat was het doel van de moai’s?

De Rapa Nui geloofden dat hun leiders afstammelingen van de goden waren en dat zij na hun dood opnieuw tot goden zouden worden verheven. De standbeelden werden vervaardigd als tijdelijke belichamingen van voorouderlijke geesten. De ahu’s waarop ze zijn opgericht, waren ooit plekken waar overlijdensrituelen werden opgevoerd; bij opgravingen zijn op sommige van deze plekken menselijke resten gevonden, zowel in gecremeerde als begraven vorm.

‘Persoonlijk denk ik dat de moai’s als het ware containers waren waarin deze ronddolende geesten konden worden vastgehouden en beschermd, zodat ze het achtergebleven volk konden blijven helpen,’ zegt Van Tilburg.

Er bestaat een duidelijk verband tussen de moai’s op Paaseiland en soortgelijke monolieten die op andere Polynesische eilanden zijn aangetroffen. Experts denken dat deze standbeelden op één gemeenschappelijke religie wijzen, ook al is het uiterlijk van de beelden vaak niet identiek.

‘Dit soort containers zien er bijvoorbeeld op Hawaï heel vervaarlijk uit. Hun gelaatstrekken zijn verwrongen van woede,’ zegt Van Tilburg. ‘Pas door de standbeelden van de Rapa Nui kunnen we zeggen dat ze definitief menselijk zijn.’ Ook tegenwoordig nog worden de moai’s als heilige beelden beschouwd. Het is verboden een moai aan te raken, en ze worden van oudsher gezien als een bron van spirituele levenskracht of mana.

Hoe werden de moai’s gemaakt?

De Rapa Nui hakten de standbeelden direct uit vulkanische tufsteen, een poreus gesteente dat bestaat uit samengeperste vulkaanas. De groeve van Rano Raraku waar dat gebeurde, is een uitgedoofde vulkaan. De steenhouwers van de moai’s werden beschouwd als meester-ambachtslieden en hun werk stond in hoog aanzien. Volgens Van Tilburg hielden ze hun werkwijze strikt geheim en deden ze tijdens het vervaardigen van de beelden grote moeite om de geesten niet te ontstemmen.

Aangenomen wordt dat de steenhouwers eerst aan de voor- en zijkanten van een moai begonnen en daarna de achterzijde ervan langzaam uit de omringende tufsteen hakten. Het standbeeld werd vervolgens over de vulkaanhelling naar beneden gesleept en rechtop in een diepe kuil gezet, waarna de steenhouwers de achterzijde ervan afwerkten en petrogliefen in het beeld kerfden. Daarmee was de moai voltooid.

Wat gebeurde er met de Rapa Nui?

Naarmate de bevolking op Rapa Nui toenam, raakten de ooit zo overvloedige natuurlijke hulpbronnen op het kleine eiland uitgeput. Tegen de tijd dat de eerste Europanen Paaseiland bezochten, aan het begin van de achttiende eeuw, groeiden er vrijwel geen bomen meer, waarschijnlijk omdat er steeds meer bos was gerooid ten behoeve van de aanleg van akkerland. De bevolking probeerde zich aan de boomloze omgeving aan te passen, en volgens Van Tilburg zijn er aanwijzingen gevonden dat de Rapa Nui hebben getracht hun eiland te herbebossen.

Ook verhuisden de Rapa Nui op het eiland zelf van plek: naar het binnenland en de kust. In het binnenland creëerden boeren een vernuftig stelsel voor de verbouw van groenten als taro en zoete aardappelen. Volgens de archeologe Mara Mulrooney, die onderzoek doet naar het landgebruik door de Rapa Nui, beschermde dit stelsel de gewassen tegen de hard wind, temperatuurschommelingen en snelle verdamping.

Maar de kolonisatie, de slavenhandel en meerdere epidemieën eisten daarna hun tol. In 1877 was de inheemse bevolking van het eiland inmiddels geslonken tot niet meer dan 111 zielen. Sindsdien is het aantal Rapa Nui op het eiland toegenomen tot naar schatting tweeduizend oorspronkelijke inwoners. Maar het eiland zelf wordt nog altijd bedreigd.

Welke invloed heeft de mens op de moai’s?

Verreweg de meeste moai’s staan in rijen langs de kust opgesteld, waar ze kwetsbaar zijn voor kusterosie en de stijgende zeespiegel als gevolg van de klimaatverandering. Volgens Van Tilburg zagen de De Rapa Nui dit probleem eeuwen geleden al aankomen en bouwden ze zeeweringen, waarvan sommige nu zijn afgebrokkeld en moeten worden versterkt.

Zulke herstelwerkzaamheden werden oorspronkelijk door de Rapa Nui zelf uitgevoerd, zegt Van Tilburg: ‘Het was de verantwoordelijkheid van de gemeenschap om elk seizoen onderhoud uit te voeren ter bescherming van deze plekken; voorafgaand aan speciale ceremoniën werd het onkruid gewied en ze werden ook geacht de zeeweringen te repareren.’

In de laatste jaren is het moeilijk gebleken om de financiële middelen voor zulke reparaties bijeen te schrapen, vooral nu plaatselijke gemeenschappen, privéfamilies en de Chileense regering onderling ruziën over het eigendomsrecht van de ahu’s en moai’s.

Welke schade heeft de brand aangericht?

Honderden moai’s, de meeste rond de steengroeve van Rano Raraku, zijn in oktober bij de natuurbrand beschadigd geraakt. Volgens Van Tilburg is op foto’s van de getroffen beelden te zien dat de schade aan het oppervlak van de beelden groter is dan bij eerdere branden. Dat zou erop kunnen wijzen dat er ook diepere scheuren in de beelden zijn ontstaan. Als dat inderdaad het geval is, denkt Van Tilburg dat de reuzenbeelden bij de eerstvolgende zware regenbui kunnen splijten en verbrokkelen. ‘De delen van de standbeelden die boven de grond uitsteken, zijn beschadigd op een wijze die momenteel niet is te beoordelen,’ zegt zij.

Door de reisbeperkingen die vanwege de coronavirus-pandemie zijn afgekondigd, komen maar weinig bezoekers naar Paaseiland en is de ware omvang van de schade nog niet goed onderzocht.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com