Noem binnen vijf seconden vijf voorwerpen die te maken hebben met Kerst: grote kans dat het je lukt. Maar zijn dat overal ter wereld ook dezelfde vijf dingen? Waarschijnlijk niet. Hoe herkenbaar de beeldcultuur rond Kerst in de loop van de tijd ook is geworden, de feestdagen zijn nog steeds gebaseerd op oude tradities. En dat geldt vooral thuis, binnen het gezin.

(Lees ook: Waar komt al dat speelgoed vandaan? Een korte geschiedenis.)

Sommige van deze symbolen hebben te maken met de religieuze betekenis van Kerst, andere stammen van nog langer geleden, terwijl weer andere juist redelijk recente aanvullingen zijn op de traditie. Dit is een verzameling voorwerpen uit de hele wereld die op de een of andere manier te maken hebben met Kerst.

Op deze illustratie uit 1895 van de Noorse kunstenaar Julius Holck staat een nisse die net zijn pap voor Kerstavond heeft gegeten. In Scandinavië kom je de nisse vaak als versiering tegen.

Nisse

Scandinavië

Een nisse, ook wel tomte of tomtenisse genoemd, wordt vaak afgebeeld als een kabouter met een rode muts en is een soort elf of geest. In de mythen die op het platteland van Scandinavië de ronde deden, bezat de nisse magische eigenschappen. Het wezen beschermde een huis en de bewoners tegen boze geesten en ongeluk - maar alleen als het door hen goed werd behandeld.

De gevoelige nisse kreeg op Kerstavond geschenken en een blót (een offergift) in de vorm van warme pap. Dat was een slimme zet, want een ontevreden nisse zou de dieren op de boerderij kwaad kunnen doen of huishoudelijke voorwerpen stuk kunnen maken. Tegenwoordig komt de nisse vaak terug als Scandinavische kerstdecoratie, meestal een dik mannetje met een baard en klompen en zijn onafscheidelijke rode muts.

De parol zou ooit een afbeelding van de kerstster zijn geweest. Het woord stamt van het Spaanse farol dat ‘lantaarn’ betekent. In de loop van de eeuwen won het voorwerp echter aan betekenis en kwam het te staan voor het licht dat het donker verslaat.

Parols

Filippijnen

In de Filippijnen wordt Kerst met veel lichtjes gevierd. Centraal staat daarbij de parol, een lantaarn die van oudsher van bamboe en papier wordt gemaakt in de vorm van een kerstster.

Deze versiering kom je rond de kerstperiode overal op de Filippijnen tegen, evenals binnen Filippijnse gemeenschappen over de hele wereld. De ster speelt een belangrijke rol tijdens de Simbang Gabi-processie, een negen dagen durende viering met de nachtmis op Kerstavond als hoogtepunt. Ook in de kerstvideo van Disney in 2020 komt een parol voor (zie hieronder).

(De Walt Disney Company heeft een meerderheidsbelang in National Geographic Partners).

De traditie om op de dertien avonden voorafgaand aan Kerst schoenen in de vensterbank te zetten stamt van de IJslandse legende over de Jólasveinar, de Joeljongens. Kinderen die zich goed hebben gedragen krijgen lekkers, maar wie stout was krijgt een aardappel.

Schoenen

Ijsland

De Jólasveinar, oftewel de Joeljongens, moeten IJslandse kinderen aansporen om zich goed te gedragen. Volgens de lokale folklore trokken deze boosaardige figuren in de dagen rond Kerst vanuit de wildernis naar de steden en dorpen.

De Joeljongens halen allerlei kattenkwaad uit. Ze hebben allemaal hun eigen streken, van ondeugend (op deuren bonken, worstjes pikken) tot griezelig (inbraken plegen, onder het bed verstoppen). Ooit figureerden ze in verhaaltjes voor het slapen gaan die zo griezelig waren dat ouders ze niet meer mochten vertellen, maar inmiddels leven ze als kerstfiguren voort. In de dertien dagen vóór Kerst zetten kinderen hun schoenen bij het raam, zodat de betreffende Jongen er snoep in kan doen - of een aardappel, als een kind zich de dag ervoor heeft misdragen.

(Lees over de verrassende herkomst van de Kerstman.)

Het kerstdiner op Kerstavond begint in Oost-Europa met het gezamenlijk eten van een wafel, de oplatek. Deze wordt gebroken en gedeeld onder de aanwezigen, die daarbij dankzeggen en goede voornemens uitspreken.

Oplatek

Polen

De Poolse katholieke cultuur kent de ‘kerstwafel’ of oplatek. Dit is een koekje van ongedesemd brood dat het einde van de advent symboliseert.

De traditie is dat de wafel, ter grootte van een speelkaart en vaak voorzien van een afbeelding van de geboorte van Christus, gezamenlijk wordt gegeten op Kerstavond. Aan het begin van het kerstdiner breekt ieder lid van het gezin er een stukje af, zegt dank en spreekt goede voornemens uit.

Hulst staat voor velen zowel voor Kerst als voor Pasen. Maar de feestelijke connotatie van de heester stamt al van vóór het Christendom, toen de struik met zijn lichte kleuren in de donkerste maanden werd vereerd als symbool van vruchtbaarheid en eeuwig leven.

Hulst

Groot-Brittannië, Noord-Amerika

Deze altijdgroene plant werd van oudsher vereerd in de Keltische mythologie. Doordat de struik in de loop van de seizoenen steeds zijn kleur behoudt werd deze in verband gebracht met het eeuwige leven en vruchtbaarheid. Hulst werd een symbool voor de winter, zoals de eik dat was voor de zomer. Tegenwoordig heeft deze plant ook binnen het christendom een betekenis. Hoewel hij met Kerst veel wordt gebruikt, hoort hulst vanuit religieus oogpunt eigenlijk meer bij Pasen: de scherpe stekels aan de bladeren staan voor de doornenkroon van Christus en de rode besjes voor zijn bloed en lijden.

Dat hulst met Kerstmis wordt geassocieerd kwam waarschijnlijk mede doordat de altijdgroene plant de ideale versiering van plafonds en deuren was tijdens Romeinse en Keltische winterfeesten als de Saturnaliën. De link met Christus lag voor de hand toen het feest ter ere van zijn geboorte in dezelfde periode van het jaar werd gevierd.

Dankzij zijn dieprode kleur en link met de folklore werd de kerstster, oftewel de poinsettia, een van de bekendste kerstplanten. De heester, die oorspronkelijk uit Midden-Amerika komt, kent ook veel andere kleuren.

Kerstster

Midden- en Noord-Amerika

Er bestaat een Mexicaans verhaal over een jong meisje dat geen bloemen kon betalen om voor Kerst mee te nemen naar het altaar in de kerk. De geplukte planten die ze in plaats daarvan meebracht, begonnen onmiddellijk prachtig te bloeien. Deze zogenaamde Flores de Noche Buena (bloemen van de heilige nacht) waren waarschijnlijk van de Euphorbia pulcherrima, een in Mexico en Guatemala inheemse plant die meestal hartje winter bloeit.

Het zijn echter niet de bloemen, maar de rode bladeren waardoor deze heester, ook wel Poinsettia genoemd, in verband wordt gebracht met kerst. Hoewel de plant in Mexico van oudsher met Kerst wordt geassocieerd, danken we de rode variant die nu zo alomtegenwoordig is tijdens de feestdagen aan de man die hem zijn populariteit (en naam) gaf in de Verenigde Staten. Dat was Joel Poinsett, een medicus en diplomaat die de eerste Amerikaanse ambassadeur in Mexico was. Hij stuurde verschillende exemplaren van de fraaie plant naar de Verenigde Staten op, waar deze bekend werd als Poinsettia.

In de Oekraïne wordt het verhaal over de kerstspin verteld, een behulpzame achtpotige die met zijn web een boom versiert.

Spinnenweb

Oekraïne

In Oost-Europa, met name in Oekraïne, hangt vaak een spinnenweb als versiering in de kerstboom.

Dit zou verband houden met het moderne engelenhaar en zou te herleiden zijn naar een verhaal over een kerstspin die webben maakte in de boom van een arm gezin dat geen geld had om de boom te versieren. Toen de zon de volgende ochtend op het web scheen, veranderde dit in goud, zo luidt het verhaal.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com