Veel mensen in landen die het hardst zijn getroffen door de coronapandemie hebben moeite met het vermijden van sociale contacten en met thuisblijven. Dat geldt ook voor Nederland, waar de overheid mensen opdraagt om zoveel mogelijk thuis te blijven en minimaal 1,5 meter afstand te houden om de verspreiding van COVID-19 af te remmen.
Maar in de natuur, waar besmettelijke ziekten veel voorkomen, is afstand houden geen nieuw concept. Verschillende sociale diersoorten zullen leden van hun eigen gemeenschap zelfs verjagen als deze besmet zijn met een ziekteverwekker.
Dat is niet altijd makkelijk, omdat besmette dieren niet altijd ‘eenvoudig te herkennen zijn’, aldus Joseph Kiesecker, hoofdwetenschapper bij The Nature Conservancy.
Dankzij speciale zintuigen kunnen dieren toch bepaalde ziekten waarnemen, soms zelfs voordat symptomen zichtbaar worden. Vervolgens passen ze hun gedrag aan om te voorkomen dat ze ziek worden.
Honingbijen en chimpansees kunnen meedogenloos zijn en zieke dieren verstoten.
Bacteriële ziekten die bijenvolken treffen, zoals Amerikaans vuilbroed, hebben een bijzonder verwoestend effect. De bijenlarven lossen van binnenuit op. “Daar komt de naam vandaan, die bruine, kleverige troep. Het ruikt echt heel smerig,” legt Alison McAfee uit. Zij is postdoc aan de faculteit Entomologie en fytopathologie van North Carolina State University.
Uit onderzoek van McAfee blijkt dat besmette larven bepaalde veelzeggende chemicaliën afscheiden die oudere bijen kunnen ruiken, zoals oliezuur en het bijenferomoon β-ocimene. Zodra dit is vastgesteld, gooien de bijen de overleden dieren uit de korf.
Aangezien deze evolutionaire aanpassing de gezondheid van een kolonie beschermt, kweken imkers en onderzoekers bijen al decennialang selectief op dit gedrag. Deze ‘hygiënische’ bijen vliegen nu overal in de VS.
Echt niet zo anders
Tijdens het bestuderen van chimpansees in Gombe Stream National Park in Tanzania observeerde Jane Goodall in 1966 een chimpansee met de naam McGregor, die polio had opgelopen door een zeer besmettelijk virus.
De andere chimpansees vielen hem aan en gooiden hem uit de groep. Op een gegeven moment benaderde de gedeeltelijk verlamde chimpansee enkele chimpansees die elkaar aan het verzorgen waren in een boom. Wanhopig op zoek naar contact strekte hij een arm naar ze uit. Ze gingen weg zonder ook maar even om te kijken.
“Twee minuten lang zat de oude McGregor ze bewegingsloos na te kijken,” schrijft Goodall in haar boek In the Shadow of Man uit 1971.
“Dat verschilt echt niet zoveel van de manier waarop sommige samenlevingen vandaag de dag reageren op een tragedie,” vertelde ze in 1985 aan de krant Sun Sentinel.
Goodall beschreef tijdens haar onderzoek andere gevallen van verbannen, door polio getroffen chimpansees. Het kwam soms voor dat besmette dieren uiteindelijk toch weer in de groep werden opgenomen.
Chimpansees zijn net als mensen visueel aangelegd. Sommige onderzoeken suggereren dat het aanvankelijke stigma waarmee met polio besmette chimpansees te maken krijgen, door angst en afkeer voor de misvormingen zou worden gevoed. En dat is dan weer onderdeel van de strategie om besmetting met de ziekte die dergelijke misvormingen veroorzaakt te voorkomen.
Toch niet willekeurig
Niet alle dieren stellen zich zo rigoureus op tegen hun noodlijdende buren. Soms is het voldoende om dieren die je kunnen besmetten te mijden.
Eind jaren 1990 begon Kiesecker de kikkervisjes van Amerikaanse stierkikkers te bestuderen. Tot die tijd werden voor het voorspellen van de verspreiding van ziekten in groepen wilde dieren, modellen gebruikt die veronderstelden dat contact met besmette dieren willekeurig was.
Verondersteld werd dat een lid van de populatie net zoveel kans had om besmet te raken als een ander lid.
“Maar het is duidelijk dat dieren slimmer zijn,” zegt Kiesecker.
In zijn experimenten ontdekte Kiesecker dat kikkervisjes niet alleen een dodelijke gistinfectie bij andere kikkervisjes kunnen detecteren, maar ook dat zieke dieren worden gemeden door gezonde dieren. Net als bij honingbijen vertrouwen kikkervisjes op chemische signalen om vast te stellen wie ziek is en wie niet.
Kreeften van de soort Panulirus argus gaan zieke leden van hun gemeenschap eveneens uit de weg, nog voordat deze besmettelijk zijn.
Normaal duurt het ongeveer acht weken voordat kreeften die met het dodelijke Panulirus argus-virus zijn geïnfecteerd besmettelijk worden. Hoewel het sociale dieren zijn, meden de kreeften de zieke dieren al na vier weken na de besmetting. Dat was het moment waarop de kreeften bepaalde chemicaliën konden ruiken die door zieke dieren werden uitgescheiden.
De juiste partner kiezen
Wat betreft de paring zijn veel soorten kieskeurig en gaan ze voor een gezonde partner.
Zo kunnen vrouwelijke huismuizen door goed te ruiken bepalen of potentiële partners besmet zijn met een ziekte. Als een vrouwtjesmuis een parasitaire infectie in de urine van het mannetje ruikt, zal ze waarschijnlijk op zoek gaan naar een andere, gezondere partner. Dat zeggen onderzoekers aan de University of Western Ontario.
Mannelijke guppy’s worden op dezelfde manier door potentiële partners bekeken. Een overweldigend aantal vrouwelijke vissen geeft de voorkeur aan parasietvrije partners. Zieke mannetjes worden verraden door een combinatie van zichtbare tekenen van infectie, zoals samengeknepen vinnen en bleekheid, en bepaalde chemicaliën die vrijkomen uit ontstoken huid.
Het is belangrijk op te merken dat dieren, in tegenstelling tot mensen, zich niet realiseren dat “als ze thuisblijven, de overdracht afneemt,” legt Kiesecker uit. “Wij mensen kunnen dat wel. Dat is het grote verschil.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
