Ik nam deze foto (hierboven) door het raam van een verlaten huis in een dorp in het westen van Oeganda. Ik zag hoe eerst één wilde chimpansee de tuin in kwam, en daarna een andere. Hoewel ze geconcentreerd naar de ramen keken, wist ik dat ze me niet konden zien achter de spiegelende ruiten – en daar was ik blij om.
Tijdens eerdere veldopdrachten kwam ik ook in de buurt van groepen wilde chimpansees en had ik ze van dichtbij gevolgd. Toch had ik me, tot deze reportage in 2017 nooit eerder verscholen voor chimps. Ik kon me zelfs niet voorstellen dat ik deze zin ooit zou opschrijven.
Maar dat was vóór mijn kennismaking met het gezin Semata en voordat ik met eigen ogen zag hoe er door aangetaste leefgebieden en bossen, en een schaarste aan voedsel en gewassen een concurrentiestrijd kan ontstaan tussen primaten die in huizen leven en primaten die buiten leven.
Zo lang ik me kan herinneren heb ik me altijd op mijn gemak gevoeld in de natuur. Na mijn studie werkte ik acht jaar als veldbioloog: ik deed onderzoek naar de gevlekte bosuil in Yosemite National Park, naar zeezoogdieren voor de kust van Afrika en naar wilde chimpansees in het Oegandese Kibale National Park. Tijdens het langlopende onderzoeksproject van primatoloog Richard Wrangham in dat gebied werd het gedrag van wilde chimpansees bestudeerd en de mogelijke effecten van mensen en het milieu daarop.
In 2011 volgde ik een groot deel van het jaar chimpansees die gewend waren aan de aanwezigheid van mensen. Ik verzamelde gegevens op verschillende momenten van de dag. De dieren, die al tientallen jaren neutraal contact hadden met hun onderzoekers, waren goed van vertrouwen. Ze hadden nooit voedsel gekregen van mensen, maar ook nooit last van ze gehad, dus de dieren trokken zich niets van me aan.
Maar zoals bleek uit het onderzoek van Wrangham in Kibale verandert gedrag (van zowel mensen als chimpansees) als de omstandigheden daar om vragen. Net als wij gaan chimps op zoek naar nieuwe voedselbronnen als bestaande bronnen verdwijnen. Daarnaast zijn de dieren net als wij omnivoren, die hun territorium verdedigen tegen andere groepen soortgenoten. Chimpansees kennen agressie: als je een steen gooit naar een chimpansee die aan mensen gewend is, gooit het dier er vaak een terug. Tenzij je groter bent dan zij, of met een grotere groep bent, zullen chimpansees die verjaagd zijn, jou verjagen. En als ze de kans krijgen, gaan chimpansees op jacht naar vlees.
Lees ook: Hoop vinden in de chaos
Zes jaar na mijn werkzaamheden in het westen van Oeganda als veldbioloog keerde ik er terug als natuurfotograaf. Ik werkte samen met schrijver David Quammen aan een opdracht voor National Geographic om verslag te doen van de conflicten tussen mensen en chimpansees. (Lees hun verhaal: ‘‘Ik ben voortdurend bang’: op het platteland van Oeganda zijn mensen en chimpansees met elkaar in conflict.’)
Hoewel het dorp Kyamajaka niet ver van het gebied van het onderzoeksproject in Kibale ligt, zijn de chimpansees rond het dorp ook gewend geraakt aan mensen, maar op een heel andere manier. Ze zijn op hun hoede voor de mensen die ze dagelijks tegenkomen. Deze apen concurreren met de mensen waarbij ze in de buurt leven. De bossen waar ze oorspronkelijk in leefden zijn gekapt om plaats te maken voor landbouw, waardoor door mensen geteelde gewassen nu hun belangrijkste voedselbron zijn. Ze gaan ‘s avonds op rooftocht in de omgeving van de huizen van de bewoners, om daarna terug te keren naar het laatste restant van het bos, waar hooguit twintig grote bomen staan waarin ze zich kunnen terugtrekken.
En daarmee houden hun plunderingen niet op. Het huis waar ik deze foto nam, was ooit eigendom van het gezin Semata: boer Omuhereza, zijn vrouw Ntegeka en hun vier jonge kinderen. Ntegeka vertelt me dat hun leven daar in het teken stond van angst voor aanvallen van chimps. De apen kwamen in hun voortuin en gluurden door de ramen, beschrijft ze.
Op 20 juli 2014 gebeurde het ondenkbare. Ntegeka was in de tuin aan het werk en zorgde dat de kinderen bij haar in de buurt bleven. Maar op een bepaald moment toen ze zich even had omgedraaid, greep een grote chimp haar tweejarige zoontje Mujuni, en ging er met hem vandoor. Dorpsgenoten die de achtervolging inzetten, vonden het toegetakelde lichaampje van de peuter onder een struik. Hij overleed op weg naar het ziekenhuis.
Lees ook: Wat chimpansees ons mensen leren over gezond ouder worden
Maanden werden jaren en de aanvallen van de apen hielden aan. Uiteindelijk gaven de Semata’s het op. Ondanks het feit dat het huis hun waardevolle bezit was, vertrokken ze in augustus 2017. Ik sprak met ze vlak nadat ze een tijdelijk onderkomen hadden gevonden – klein, zonder tuin, maar ook zonder agressieve wilde apen.
De verliezen die het gezin had geleden, waren het heftigste voorbeeld van de conflicten tussen mensen en apen waar Quammen en ik voor op pad waren gestuurd door National Geographic. Mijn foto’s waren bedoeld om dat verhaal te kunnen vertellen. Maar ik hoopte dat ze daarnaast recht zouden doen aan de menselijke tragedies die plaatsvonden en dat ze aanleiding zouden zijn tot veranderingen, zoals het verplaatsen van de chimps, om zo een einde te maken aan het conflict.
Omuhereza en Ntegeka gaven me de sleutel van hun leegstaande huis, en toestemming om er foto’s te maken. Ik moest de deur, die al maanden niet meer was geopend, met mijn schouder openduwen. Er waren verschillende ruiten gebroken – door de chimpansees, had Ntegeka verteld. Terwijl ik in de donkere, stoffige kamer stond, dacht ik aan het afschuwelijke lot van Mujuni. Ik vroeg me af of zijn ouders daar telkens aan waren herinnerd wanneer ze apen bij hun raam zagen.
Lokale ambtenaren en medewerkers van internationale ngo’s stellen dat de boeren moeten leren leven met de aanwezigheid van de chimpansees. Maar hebben zij enig idee hoe dat is? Ik wilde vastleggen hoe de Semata’s zich voelden in hun woning wanneer de apen er waren.
Ik liep van het ene raam naar het andere en wachtte op de komst van de chimpansees. Ik zag één enkel dier rustig aan de rand van de tuin zitten. Niet lang daarna kwamen er meer, ook zij hielden zich rustig. En toen sloeg de stemming om. Een jongvolwassen mannetje dat op twee poten liep, pakte een handvol bladeren en takken waarmee hij schudde terwijl hij op het huis afliep. Hij begon steeds harder te lopen, rende uiteindelijk op het huis af, liet de takken vallen, sprong op en bonkte met zijn achterpoten tegen het huis. Ba-boem! Het hele huis stond te schudden.
Lees ook: Dorstige dieren gebruiken deze slimme tactieken om aan vocht te komen
Het grootste mannetje uit de groep, volgens mij het alfamannetje, stond op en begon met zijn armen te zwaaien, als opwarming voor zijn machtsvertoon. Hij begon te rennen, pakte onderweg een kei op ter grootte van een softbal en gooide die richting het huis. De steen ketste een keer op de grond om daarna tegen het huis te slaan. Mijn hart bonkte in mijn keel terwijl ik foto’s maakte van het gedrag. Ik realiseerde me dat de dieren alleen maar aan het schaduwboksen waren tegen hun eigen weerspiegeling, maar het voelde wel degelijk als een aanval. Toen de schemer uiteindelijk inviel keerden de chimpansees terug naar hun kleine stukje bos en kon ik het huis verlaten.
Ik wilde mijn foto’s graag laten zien aan mijn collega’s van National Geographic en de medewerkers van instanties die de mond vol hebben van vreedzame co-existentie. Maar ik vroeg me af of ik ze aan de Semata’s moest laten; ik vreesde dat ik daarmee hun angst en pijn weer zou oprakelen.
Tijdens mijn laatste bezoek aan het gezin, in november 2017, vroeg Ntegeka of ik foto’s van de chimps had. Ik haalde aarzelend mijn telefoon tevoorschijn en liet haar bovenstaande foto zien van de vijf chimpansees bij haar oude woning. Ze begon hard te lachen en zei uiteindelijk: ‘Mijn god, het lijken net mensen.’ Ik liet meer foto’s zien. ‘Ik ken ze allemaal, behalve de baby’s. Moet je dat kleintje zien, die heeft een lichte huid,’ zei ze gniffelend. Vervolgens liet het gezin me trots hun nieuwe stuk land zien, en de grote berg stenen voor hun nieuwe woning. Ze waren bezig een nieuw huis te bouwen. En dankzij de lach van Ntegeka, bedacht ik dat ze op meer dan een manier een nieuwe stap hadden gezet.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
