Het is een hardnekkig misverstand dat ’s werelds eerste universiteit in Europa ontstond. Lang voor de oprichting van de universiteiten van Bologna (1088) en Parijs (1150) waren er al buiten Europa onderwijsinstellingen te vinden. De oudste, nog steeds in gebruik zijnde universiteit staat in Fez en werd bijna 1200 jaar geleden gesticht door een vrouw uit een vermogende moslimfamilie, zo melden historische bronnen.
Fatima al-Fihri
Volgens schrijver Ibn Abi Zar werd Fatima al-Fihri omstreeks het jaar 800 geboren in Tunesië voordat ze met haar familie naar de stad Fez in Marokko verhuisde. Ze was de dochter van een rijke koopman en na zijn dood gebruikte ze haar erfenis niet voor persoonlijk gewin, maar om een goede daad te verrichten.
Al-Fihri richtte een religieus fonds op (waqf) en kocht een stuk grond in het centrum van koningsstad Fez in Marokko, waar ze in het jaar 245 van de islamitische kalender (859 n.C.) een moskee liet bouwen. In die tijd hadden moskeeën niet uitsluitend een religieuze functie, maar dienden ze ook een educatief en maatschappelijk doel.
Van moskee naar universiteit
De Al‑Qarawiyyinmoskee groeide in de loop van de tijd uit tot een van de grootste universiteiten van Noord-Afrika. Door de eeuwen heen had het een sterke aantrekkingskracht op studenten en geleerden in de islamitische wetenschappen en Arabische studies.
Leestip: Chefchaouen: de blauwe stad in Marokko
Bekende oud-studenten zijn bijvoorbeeld de schrijver Leo Africanus en filosoof Ibn Khaldun. Nog steeds geldt het als een van de toonaangevendste opleidingsinstituten van de Islamitische wereld, waar onder andere Arabische taal en theologie worden onderwezen.
Opvallend is dat vrouwen pas in de twintigste eeuw toegang kregen tot het onderwijs. Ondanks dat de universiteit zijn bestaansrecht te danken zou hebben aan Fatima al-Fihri, werden de eerste vrouwelijke studenten pas vanaf de jaren veertig toegelaten.
Historische twijfel
De oprichting van de Al‑Qarawiyyinuniversiteit in Fez is een mijlpaal in de geschiedenis van de wetenschap, zo vindt onder andere Unesco. Toch is niet iedereen overtuigd van de nalatenschap van Fatima al-Fihri. Een van de argumenten is het feit dat Al-Fihri pas in de veertiende eeuw voor het eerst in de geschriften van Ibn Abi Zar opduikt – ruim vier eeuwen na haar overlijden.
Leestip: Ibn Battuta: de grootste reiziger uit de Middeleeuwen die bijna niemand kent
Moderne geschiedkundigen stellen dat zijn bronnen onmogelijk zijn te bevestigen: zij noemen haar rol overdreven en vooral symbolisch van aard. Ook wordt gesteld dat Ibn Abi Zar in zijn boek weliswaar melding maakt van de bouw van een moskee, maar dat er niet meteen sprake zou zijn geweest van een universitaire instelling.
Beschermvrouwe
Toch is het goed mogelijk dat er vanaf het begin onderwijs werd gegeven in de Al‑Qarawiyyinmoskee – al dan niet in een universitaire context.
Of het levensverhaal van Fatima al-Fihri historisch correct is of niet, ze wordt regelmatig aangehaald als beschermvrouwe van het islamitische onderwijs en haar naam leeft voort in verschillende prijzen en beurzen die zich inzetten voor toegankelijk onderwijs.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
